Heydə r ə LĠyev

254 

 

ġamaxı hər iki tərəfdən ayrıca divarlarla əhatələnmiĢ və iki hissədən ibarət olan bir 

Ģəhər idi. "ġəhərin Ģimal hissəsi cənub hissədən bir qədər kiçik  idi. Bu rada  daĢdan 

hörülmüĢ  5  qapı  vardı".  Əsrin  ortalarına  yaxın  ġamaxı  azərbaycanlılardan  baĢqa, 

gürcü,  yəhudi,  rus və hind  tacirlərinin  də  ticarətlə  məĢğul  olduqları  ticarət -sənaye 

mərkəzi  id i.  ġəhərdə  700  ev  və  26  məhəllə,  40  məktəb,  70  məscid,  7  hamam,  44 

karvansara, 200-ə ya xın dükan vardı. 

1640-c ı ildə Təbrizdə böyük dağıntılara səbəb olmuĢ zə lzə lə baĢ verdi. 1668 -

ci  il  yanvarın  4-də  belə  bir  fəlakət  ġamaxın ın  da  baĢına  gəldi  və  6-7  min  adamın 

ölümü  ilə nəticələndi.  Streysin məlu matına görə, artıq 1670-ci  ildə ġamaxı yenə də 

tərəqqi etməkdə olan b ir Ģəhər idi. 

Bakı  XVII  əsrdə  də  qala-Ģəhər  idi.  1607-ci  ildə  ġah  Abbasın  Azərbaycana 

yürüĢü ilə əlaqədar o laraq ġirvana gəlmiĢ tarixçi Ġsgəndər bəy MünĢi güclü müdafiə 

qurğularına  malik  olan  Bakının  adın ı  Dərbəndlə  birlikdə  çəkird i.  Öv liya  Çələbiyə 

görə,  Bakı  sakinlərin in  cəmləĢdiyi  sahil  hissəsində  çoxlu  məscid,  karvansara, 

hamam və böyük bazar vardı. Bu zaman  Bakı liman kimi Xəzər hövzəsi ölkələrin in 

tranzit ticarətində önəmli ro l oynayırdı.  ġəhəri osmanlılardan alandan sonra (1607) 

ġirvan bəylərbəyi Zülfüqar xan Qaramanlı onun abadlaĢdırılmasına diqqət yetirmiĢ, 

ġimala  açılan  qala  qapısın ı  təmir  etd irmiĢ  və  ona  "ġah  Abbas  darvazası"  adını 

vermiĢdir.  1683-cü  ildə  Bakıda  olmuĢ  Kemp fer  Ģəhər  və  neft  mənbələri  haqqında 

dəyərli  məlu mat  vermiĢdir.  Səyyahın  çəkdiyi  Ģəkil  Bakil  qalasının  dördkünc 

olduğunu  göstərir,  Bakının  bir  Ģəhər  kimi  tərəqqisi  əsrin  ortalarına  qədər  davam 

etmiĢdir.  Lakin  XVII  əsrin    son  rübünədək  bütün  Azərbaycanı  bürümüĢ  ümu mi 

iqtisadi tənəzzül prosesinin bu Ģəhərə də təsiri olmuĢdur. 

Ərdəbil  Ģəhəri  Səfəv i  Ģeyxlərinin  himayəsi  sayəsində  abad  məntəqəyə 

çevrilmiĢdi. Mənbəyini Savalan dağından alan Balıqlı çayının suyu Ərdəbilin əksər 

küçələrindən  axır  və  Ģəhər  Venesiyanı    xatırladırdı  (Pyetro  della -Valle).  Lakin  

1623-cü  ildə A zərbaycanın  bəzi  yerlə rində və ona qonĢu olan ölkələ rdə baĢ verən 

vəba xəstəliy i  Ərdəbildə də on  minlərlə  insanın ölü münə səbəb oldu. Əsrin  30 -cu 

illərin in  ortalarında  Ģəhərə  yenidən  vəba  və  taun  xəstəliyi    yayıld ı.  Bu  zaman  

Ərdəbilə  gəlmiĢ  F.Kotovun  məlu matına  görə,  bu  Ģ əhər  ġamaxıya  nisbətən  böyük 

idi,  burada  ço xlu  karvansara  vardı.  Ərdəbildəki  Səfəvi  Ģahlarının  məqbərələri 

buraya  çoxlu  zəvvar  cəlb  ed ir  və  bu,  Ģəhər  iqtisadiyyatının  canlanmasına  səbəb 

olurdu.  

Əsrin  70-ci  illərində  Ərdəbil  "özünün  böyüklüyü  və  qədimdən  q almıĢ 

gözəlliy i  ilə  baĢqa  Ģəhərlərdən  üstün  idi"  (Streys).  Lakin  əsrin  sonunda  bütün 

Azərbaycanı bürü müĢ iqtisadi tənəzzü l prosesi Ərdəbilə də mən fi təsir etdi. 

---

255 

 

Dərbənd  XVII  əsrdə  də  ġirvanın  tərkib ində  idi.  Dərbənd  hakimləri  Ġsfahan 

sarayı  tərəfındən  təyin  edilirdi.  Ətrafı  hündür  qala  ilə  əhatələn miĢ  Ģəhərin 

mərkəzində  müdafıə  məqsədilə  narınqala  tikilmiĢdi.  1607 -ci  ildə  I  ġah  Abbas 

Dərbəndi türklərdən geri aldı və yerli əhalin i dövlət vergilərindən azad etdi.  

Marağa  Ģəhəri  qədimdən  bəri  özünün  bağları  və  üzü mlükləri  ilə  məĢhur 

olmuĢdur. XVII əsrin əvvəllərində bu Ģəhərin idarə olun ması iĢi Mukri tayfasından 

olan  ġeyx  Heydərə  tapĢırıldı.  Sonralar  mukriləri  Qarabağda  qərarlaĢmıĢ  otuzikilər 

qəbiləsinin  nü mayəndələri  əvəz  etdilər.  Əsrin   ortalarında  Marağad a  7000  adam 

yaĢayırdı. 

Osmanlı  təcavüzündən  zərər  çəkməmiĢ  Azərbaycan  Ģəhərlərindən  biri  də 

Əhər  idi.  ġey x  ġihabəddin  Mahmud  Əhərinin  (1230-cu  ildə  anadan  olmuĢdur) 

qəbri  bu  Ģəhərdədir.  Əhər  Ərdəbili  və  Gəncəni  birləĢdirən  karvan  yolu  üstündə 

yerləĢdiyi  üçün  böyük  ticarətə  də  cəlb  edilmiĢdi.  Lakin  bu  Ģəhər  əsrin  sonlarında 

tam tənəzzü lə məruz qaldı. 

XVII  əsrin  birinci  yarısında  iki  dəfə  dağıdılmıĢ  Naxçıvan  Ģəhəri  sonralar 

müəyyən qədər tərəqqi etsə də, özünün əvvəlki əzəmətinə çata bilmədi. Əsrin ikinci 

yarısında  bərpa  iĢləri  aparılmıĢ,  fəqət  Ģəhər  xarabalıq lardan  xilas  ola  bilmə miĢdi 

(Tavernye).  XVII  əsrin  son  rübündə  Naxçıvana  gəlmiĢ  ġarden  onu  böyük,  lakin  

dağılmıĢ  Ģəhər  kimi  təsvir  edir.  O,  "hər  cür  malların  və  ərzaq  məhsulların m 

satıldığı"  üstüaçıq  və  üstüörtülü  Naxçıvan  bazarlarından  danıĢır,  orada  5 

karvansaranın,  bir  neçə  hamamın,  2000  evin  o lması  barədə  məlu mat  verir.  Digər 

Azərbaycan  Ģəhərləri  kimi  Naxçıvan  da  əsrin  sonunda  əvvəlki  əhəmiyyətini 

itirməkdə id i. 

Ġlk  Səfəvi Ģahlarının d iqqətini cəlb etmiĢ Ordubadda geniĢ miqyaslı abadlıq 

iĢləri  aparılmıĢ,  Ģəhər  müəyyən  tərəqqi  səviyyəsinə  çatmıĢdı.  Lakin  Osman lı 

yürüĢləri  zamanı  Ordubad  dəfələrlə  talanlara  və  dağıntılara  məruz  qaldı.  1604 -cü 

ildə  I  ġah  Abbas  Ordubadın  bütün  dövlət  vergilərindən  azad  olun ması  haqqında 

fərman  verdi.  Bu  tədbir  Ģəhərə  dəymiĢ  zərərin  ağırlığını  b ir  qədər  yüngülləĢdirdi. 

Həmin  fərmanın  mətni  Cü mə  məscidin in  divarında,  bir  daĢ  üzərində  həkk 

olunmuĢdur. Ordubad XVII əsrin b irinci yarısında xüsusilə in kiĢaf etmiĢdi.  

Quba hərbi əmə liyyatlardan uzaq bir yerdə yerləĢdiyi üçün iqtisadi və siyasi 

mövqeyini qoruyub saxlaya bilmiĢdi. 

Osmanlı-Səfəv i  müharibələrindən  zərər  çəkmiĢ  Azərbaycanın  cənub -qərb 

Ģəhərlərindən  Urmiyanı,  Səlması,  Xoyu,  Mərəndi  Çorsu  və  Makunu  misal 

göstərmək  olar.  Urmiya  1610-cu  ildə  kürdl  feodallarının  üsyanından da  müəyyən 

dərəcədə zərər çəkmiĢdi.  Çors IV  Sultan Muradın yürüĢü zamanı (1635) tamamilə 

---