Heydə r ə LĠyev

286 

 

ətrafına  ço xlu  qüvvə  toplamaq   və  Səfəv i  qoĢunlarının  hücu mu  zamanı  yerlərdə 

onlara sosial baza yaratmaqdan ibarət idi. 

Kitabələr və ġah Hüseynin ġirvandakı cəmiyyətlərə, o cü mlədən Baba Samit 

dərviĢləri cəmiyyətinə  xəlifələr təyin o lunması və onların vəzifələri haqqında hicri 

1116  (1704)-c ı  il tarixli  fərman ından aydın olur  ki, ġirvan ərazisi  Səfəvi dövlətinə 

daxil  o landan  (1538)  sonra  da  qeyd  edilən  cəmiyyət  Səfəvi  dövlətinin  d iqqət 

mərkəzində  olmuĢdur.  AbĢeronun  Buzovna  qəsəbəsindəki  Xəlifə  Əli  və 

Məhəmməd  Mö min  türbəsinin  kitabəsində:  "Bu  Ģərəfli  məqbərə  binasının 

tikilməsinə  əzəmətli  sultan,  qələbələr  atası,  xilafət  pənahı  ġah  Səfi  Bahadur  xanın 

hökmranhğı  zamanı  günahları  bağıĢlanmıĢ,  xəlifələrin  pənahı  mərhəmətli  A llahın 

rəhmətinə çatmıĢ  mərhu mlar Xəlifə  Əli ibn Xəlifə  Qoç  Əli və Məhəmməd Mö min 

ibn Xəlifə  Əli üçün  min əlli birinci (1051 [1641-42])  ildə qadınların seçilmiĢi  Bikə 

xanın səyi ilə müvəffəq olun muĢdur". 

Xəlifəlik  irsi id i.  Bu fıkri qeyd olunan kitabə və Ramana məscidin in kitabəsi 

təsdiq edir. Kitabədə Xəlifə  Əlinin babası ġey x Kamal  kimi qeyd olunmuĢdur: "Bu 

türbənin  tikilməsin i  Hüseyni  Səfəvi  ġah  Abbas  Bahadur  xan ın  oğlu  (nəvəsi) 

əzəmətli  xaqan,  Ģah  Səfiəddinin  -  Allah  onun  hökmranlığını  əbədiləĢdirsin  - 

hakimiyyəti  zamanı,  Xəlifə  ġey x  Kamalın  oğlu  Qoca  Əlinin  -  Allah  onların 

günahlarından  keçsin  -  oğlu  və  Əli  övladlarının  qapısının  köpəyi  Xəlifə  Əli  min 

qırx  altıncı  il  tarixdə  (1046/1636-37)  əmr  etmiĢdir".  ġey x  Kamal  Səfəvilərin 

Ərdəbil məqbərəsində də iĢləmiĢdir. 

Türbə ətrafındakı ço x nəfıs iĢlən miĢ,  XVII əsr bakıh  bədii daĢyonma ustası 

və mah ir xəttat, nəqqaĢ Seyid Taha məktəbinə aid əsərlər  - sənduqə, baĢdaĢı formalı 

XVII əsr  məzarüstü abidələrin kitabələrində də "Nadi Əliyyən" (Əlini çağır) duası 

yazılmıĢdır. Abidələr  Xacə Məhəmməd ibn Həsənə (vəf. 1041  [1631-32), Mövlana 

Xacə  Əlaəddinə  (vəf.  1034  [1625]),  Mövlana  Məhəmmədə  (vəf.  1051  [1641-42], 

Məhəmməd Zaman ibn Molla Söhraba (XVII əsr), Məhəmməd Mö minə (vəf. 1046 

[1636-37])  aiddir.  Bunla r  "Mövlana",  "Xacə",  "Molla"  kimi  tanınmıĢ  mötəbər 

Ģəxsiyyətlər, alimlər o lmuĢ və qeyd edilən cəmiyyətdə fəaliyyət göstərmiĢlər.  

ġah  Təhmasibin  vaxtında  da  Ģiəliy in  təbliğinə  ço x  fıkir  verilmiĢdir.  ġah 

Təhmasib  Qusar  rayonunun  Həzrə  kəndində  ulu  babası  ġeyx  Cüneydin  məzarı 

üzərində böyük məscid-türbə binası tikdirmiĢdir.  Yedd i sətirdən ibarət, ərəb dilində 

nəsx  xətti  ilə  böyük  daĢ  lövhəyə  həkk  olunmuĢ  kitabə  türbənin  qərb  qapısı 

üzərindədir:  " Bu  mübarək  və  Ģərəfli  imarətin,  yüksək  sultan,  kəramətli  və  ədalətli 

xaqan,  fars  və  ərəb  hökmdarlarının  ağası  -  Allah  onun  kölgəsini  yerlərdən  əskik 

eləməsin  -  qurunun  və  suyun  qəhrəmanı,  dini,  dünyanı,  xilafəti  və  səltənəti 

əzizləyən  Mustafaya  (Məhəmməd  peyğəmbərə)  mənsub  olan  Ģəriət  qaydalarını 

---

287 

 

yayan,  Murtəzəvi  təriqətinin  (Ģiəliy in)  əsasını  qoyan,  minnət  və  ehsan  edən , Allah 

tərəfindən  ĢərəfləndirilmiĢ,  ehtiyacsız  Allaha  təvəkkü l  edən,  Sultan  oğlu  Sultan 

Əbülmü zəffər ġah Təhmasib əl-Hüseyni Bahadur xanın - Allah onun hökmranlığını 

və  sultanlığını  daimi  etsin  və  hər  iki  dünyanı  onun  yaxĢı  iĢləri  və  ehsanı  ilə 

feyzləndirsin, ö z qəlb ini, biliy ini A llaha və bəĢər aləminə həsr etmək qüdrətliyi  ilə 

həzrətlərindən  seçsin  -  hökmranlığı  zamanında  səadət  və  əzizlik  sahiblərinin  ən 

fəxrlisi,  vahid  Allah ın  rəhmətinə  qovuĢmuĢ  Xacə  Fəxrəddin  Əh məd  Fərahanin in  - 

yüksək  Allah  onun  Ģükürlərin i,  səylərin i  və  yaxĢı  iĢlərin i  qəbul  etsin  -  oğlu, 

qəbilələrin  pənahgahı  olan  böyük  vəzir  həzrətləri,  A llah  rəh mətinə  getmiĢ 

Ziyaəddin  Nizamü lmülk  oğlu  və  yüksək  vəzirlərin  vəziri,  hökmdar  və  valilərin 

bəyənilmiĢi,  xalqın  bütün  üzvlərin in  tədbirçisi,  xalq ın  yaxĢı  iĢlərinə  zəmin  olan, 

əmmamə  sahiblərinin  xid mətkarı,  kəramət  sahiblərin in  itaət  olunmuĢu,  yaxĢı  iĢlər 

binalarının  banisi...  Ağa  Məhəmməd,  kəramət  sahiblərin in  sultanı,  yetkin  və 

bəyənilmiĢlərin  rəhbəri,  ariflərin  rəisi,  düz  yolla  gedənlərin  y olgöstərəni,  təriqət 

məsləkində vahid yol seçmiĢ, həqiqət  məmləkətlərinin sahibi, öz  razılıqları  ilə eyni 

məslək  istəyənlərin  müridi,  kainatın   sahibi,  ö z  fazilliy i  (biliy i)  ilə  dövlətli  olan 

Sultan ġeyx  Cüneyd Səfəvinin - Allah onun qəbrinə nur saçsın və Ģ əhid olduğu yeri 

haqq  eləsin  -  qəbri  üzərində  doqquz  yüz  əlli  birinci  ilin  axırında  tikilməsinə 

müvəffəq olmuĢdur" (hicri 951 [1544-45]. 

ġey x Heydərin iki otaqdan ibarət türbəsinin qalıqları, bütöv  sal daĢ üzərində 

3  sətirdən  ibarət  farsca  yazılmıĢ  kitabə  1981-ci  ildə  ġabran  dağlarında  (indiki 

AbĢeron bölgəsinin Tıxlı  kəndindən bir qədər Ģimal-Ģərq istiqamətində olan yerdə) 

tapılmıĢdır.  Kitabədə iki tarix vardır: hicri  1031 (1621-22) və hicri  1049 (l639-40)-

cu  il  Bu  illər  türbənin  bərpa  olunduğu  tarixi  göstərir.  Türbənin  binası  isə  I  ġah 

Ġsmayılın dövründə tikilmiĢdir. 

Kitabələrin verd iyi məlu mata görə, XVI-XVII əsrlərdə Bakıda və AbĢeronda 

xeyli  tikinti  iĢləri  aparılmıĢdır.  Bu  zaman  cümə  məscidləri,  mədrəsə-məktəblər, 

karvansaralar,  ovdanlar,  hamamlar  və  mülki-ictimai  təyinatlı  binalar,  hərbi 

istehkamlar  təmir  o lunur,  inĢa  edilirdi.  Bakının  qala  divarları  I  ġah  Abbasın 

dövründə təmir olun muĢdu. Ərəbcə kitabədə deyilir: " Bu alın maz qala və  möhkəm 

təsirli  qala  hasarının,  ən  böyük  sultan,  əzəmətli  xaqan,  xalq ların  baĢının  sahibi, 

mərhəmətli  Allahdan  kömək  almıĢ  Səfəvi  əl-Hüseyni,  Bahadur  xan  ġah  Abbasın  - 

Allah onun dövlətini əbədiləĢdirsin hakimiyyəti dövründə bina olunmasına misilsiz 

dövlətin  dayağı  Zülfüqar  xan  min  on  yeddinci  ildə  (1017[1608-1609])  əmr 

etmiĢdir".  Kitabədə  adı  çəkilən  Zülfüqar  xanı  ġah  Abbas  hələ  ġamaxı  və    Bakı 

qalaları  alın mazdan  əvvəl  ġirvan  əmir  ü l-ü mərası  təyin  etmiĢdi.  Zülfüqar  xan  da 

Ģahın  etimadını  doğrultmaqdan  ötrü  qalaları  almıĢ  və  Bakı  qala  hasarında  əsaslı 

---