Heydə r ə LĠyev

292 

 

köçərilərin  güzəram,  kəndli,  çoban,  dərviĢ  təsvirləri,  təbiət  motiv ləri  və  portretlər) 

möv zu mənbəyi kimi yanaĢırdılar. Hətta ən qədim tarixi dövr hadisələrinin təsvirini 

verərkən  rəssamlar  obrazları  onlar  üçün  müasir  olan  geyimlərdə,  konkret  həyat 

Ģəraitində təqdim etmiĢlər. Bütün bunlar min iatürlərə realist ifadəlilik cəhətləri bəxĢ 

edir. 

Bədii baxımdan nadir əsər hesab edilən "ġahnamə"nin b ir əlyazma nüs xəsi  I 

ġah  Təhmasib  üçün  xüsusi  olaraq  hazırlan mıĢdı.  Aydındır  ki,  bu  təmtəraqlı 

əlyazman ın  bədii  tərtibatı  iĢində  Ģah  kitab xanasının  aparıcı  və  mah ir  rəssamları 

iĢtirak  etmiĢlər.  Əlyazmada  olan  258  min iatür  rəsmi  növü,  üslubu  və  yaradıcılıq 

dəst-xəttinin  mü xtəlifliy i ilə bir-b irindən fərqlənir.  Bədii baxımdan daha orijinal və 

qiymətli  miniatürlər  Sultan  Məhəmməd,  Ağa  Mirək,  Dost  Məhəmməd,  M ir 

Müsəvvir, Mirzə Əli və M ir Seyid Əli tərəfindən çəkilmiĢdir. 

Niza min in 

1539-1543-cü 

illərdə  hazırlan mıĢ  "Xəmsə"  əlyazması 

Azərbaycan min iatürçüləri üçün əsil məktəbdir. Xüsusi olaraq I ġah Təh masib üçün 

tərtib  edilmiĢ  və  yüksək  zövqlə  hazırlan mıĢ  bu  zərif,  zəngin  nüsxə  ġərqdə  kitab 

sənətinin  Ģah  əsəri  adlandırılır.  Ġllüstrasiyalar  isə  ġərq  min iarür  sənətinin  kamil, 

misilsiz  nümunələrindən  hesab  edilir.  Nüs xə  iriölçülü  14  miniatürdən  ibarətdir 

Həmin  dəbdəbəli  əlyazma  ü mu miyyətlə  mövcud  olan  əlyazma  nüsxələrindən  ən 

gözəlidir.  Əlyazman ın  ən  yaxĢı  miniatürləri  Su ltan  Məhəmmədə  məxsusdur. 

Qüdrətli sənətkar öncə Ġsmayılın saray kitab xanasında iĢləmiĢ, sonralar isə bu sənət 

və  elm  mərkəzin in  rəhbəri  olmuĢdur.  Onun  yaradıcılığı  XVI  əsrdə  Təbriz 

məktəbinin  bütün  səciyyəvi  cəhətlərini  daha  parlaq  əks  etdirir  və  ġərq  min iatür 

sənətinin  yüksək  nailiyyətlərini  ü mu miləĢdirir.  M iniatür  rəssamlığ ının  inkiĢafında 

tam  b ir  mərhələ  onun  adı  və  yarad ıcılığı  ilə  bağlıdır.  O,  miniatür  sənətində  yeni 

istiqamətin  banisi  və  rəhbəri,  bir  ço x  tanın mıĢ  rəssamların  müəllimi  olmuĢdur. 

Sultan  Məhəmməd  iki  oğluna  (Mirzə  Əliyə  və  Məhəmməd iyə),  qohumu  Mir 

Zeynalabdinə  rəssamlığ ın  sirlərini  öyrətmiĢ,  əlyazmaların  təsvirlən məsi  iĢlərinə 

baĢçılıq  etmiĢdir.  Tarixçi  Ġsgəndər  bəy  MünĢi  Sultan  Məhəmmədi  Ģöhrət  və 

qabiliyyətinə görə Kəmaləddin Beh zadla bir səviyyədə qoymuĢdur. 

Təəssüf  ki,  XVI  əsrin  30-40-cı  illərində  və  əsrin  ikinci  yarısında 

yaradıcılıq la  məĢğul  olan  min iatürçü  rəssamların  hamısının   adı  məlu m  deyild ir. 

Adları  bizim  üçün  naməlu m  qalmıĢ  bu  rəssamların  çəkdikləri  min iatürlər  isə  elmi 

ədəbiyyatda  "Sultan  Məhəmməd  məktəbinin  əsərləri"  kimi  qeyd  edilir.  Bu  cür 

nümunələr arasında Əbdürrəh man Caminin "Pənc gənc", Sədi ġirazin in "Bustan" və 

"Gülustan",  Hilalin in  "ġah  və  DərviĢ"  əsərlərin in  əlyazma  nüsxələrinə  çəkilmiĢ 

miniatürlər diqqəti xüsusilə cə lb edir.  

---

293 

 

Qeyd  edilməlidir  ki,  A zərbaycan  min iatür  məktəbi  ö zünün  çiçəklən mə 

dövründə  müsəlman  ġərqin in  bədii  mədəniyyətinin  inkiĢafı  prosesində  aparıcı 

mövqedə  olmuĢdur.  Habelə  Təbriz  min iatürünün  obrazlı  quruluĢu  təqribən  100  il 

ərzində divar  rəssamlığı, süjetli  xalçalar,  mü xtəlif ö lçülü bədii parçalar, kaĢıkarlıq, 

metalın  bədii  emalı  sahələrinin  bədii  forma  və  təsvir  üsulları  üçün  müəyyənedici 

amil  idi. Təbriz  miniatür  məktəbin in təsiri  regional səciyyə daĢıyırdı.  Bu  məktəbin 

təsiri  ilə  XVI  əsrin  birinci  yarısında  ġiraz  məktəbi,  əsrin  son  rübündə  Qəzvin 

məktəbi təĢəkkül tapdı və inkiĢaf etdi. Həmin təsir altında XVI əsrin 70 -ci  illərində 

MəĢəd  miniatür  məktəbi  yarandı,  əsrin  sonlarında  Ġsfahan  Səfəvilər  dövlətin in 

paytaxtına  çevriləndən  sonra  burada  da  min iatür  məktəbi  meydana  gəldi.  Mahir 

rəssamların əksəriyyəti Ġsfahana cəlb olundu. 

XVI  əsrdə  Təbriz  məktəbinin   təsiri  ilə  kitab  sənəti  və  min iatür  rəssamlığ ı 

ġirvanda  da  inkiĢaf  etmiĢdi.  Sədi  ġirazinin  "Bustan"  əsərinin  1539-cu  ildə  tərtib 

edilmiĢ  əlyazmasındakı  miniatürlər  (Ġstanbulda,  Topqapı  muzey indədir), 

Müzəffərəli ġirvaninin və Bbdüllətif ġirvaninin yaradıcılığı bunu sübut edir.  

Təbriz  min iatür  məktəbinin  bədii  potensialının   dağılmasında  və 

tənəzzülündə  Os manlı  iĢğallarının  da  güclü  təsiri  o lmuĢdur.  XVI  əsrin  sonlarında 

Təbriz  17  ilə  yaxın  bir  müddətdə  Osmanlı  hakimiyyeti  altında  qaldığı  zaman 

rəssamların  əksəriyyəti  Ġstanbula  aparılmıĢdı.  Həmin  dövrdə  Osmanlı  sultanının 

sarayında  30  nəfərdən  artıq  Təbriz  rəssamı  çalıĢırdı.  On lar  XVI  əsr  miniatürünün 

inkiĢafına nəzərəçarpacaq təsir göstərirdilər.  Bu sahədə tanınmıĢ Təbriz rəssamları 

ġahqulu və Vəlican ço x iĢ görmüĢlər. 

Hindistan  min iatür  məktəbinin  fo rmalaĢmasında  Mir  Seyidəli  mühü m  ro l 

oynamıĢdır.  O,  Sultan  Məhəmməd  məktəbinə  mənsub  olan  mahir  miniatürçü  idi. 

Mir  Seyidəli  1549-1570-ci  illərdə  Moğol  hökmdarları  Hu mayunun  və  Əkbərin 

saray emalatxanasında 40-dan artıq  rəssamın  fəaliyyətinə rəhbərlik etmiĢdir. Onun 

Ģəxsi  iĢtirakı  və  baĢçılığı  ilə  " Əmir  Həmzə  dastanı"nın  12  cildlik  əlyazmasının  4 

cild ində  1700  miniatür  təsvirlən miĢ,  XVI  əsr  Moğol  miniatür  məktəbinin  nadir 

inciləri hesab edilən  min iatürlər təsvir olun muĢdur. Moğol hökmdarı Əkbərin saray 

kitab xanasında  145  min iatürçü  rəssam  iĢləyirdi.  "Əmir  Həmzə  dastanı"nın  bədii 

tərtibat iĢinə 50 rəssam cəlb ed ilmiĢdi. 

Azərbaycan  rəssamlarmın  Ġran  miniatür  məktəbləri  ilə  yaradıcılıq  əlaqələri 

daha sıx və çoxcəhətli id i. Hələ XVI əsrin birinci yarısında Təbriz  məktəbin in ġiraz 

miniatür  məktəbinə  təsiri  güclü  Ģəkildə  hiss  olunurdu.  Qəzvin  miniatürünün  təsiri 

isə  daha qabarıq  idi.  1555-ci  ildə  Səfəv ilər  dövlətinin  paytaxtı  Qəzvinə  köçürüldü 

və Təbriz  miniatür  məktəbinin bir ço x ustaları yeni paytaxtda öz yaradıcılıq iĢlərini 

---