Heydə r ə LĠyev

280 

 

çoxsaylı qoĢunla Bağdada daxil oldu. Böyük Ģairə Sultan Süley man tərəfindən ayda 

9  ağça  təqaüd təyin  edildi.  Həmin  məbləği  vəqf  idarəsindən  ala  bilməyən  Ģair  bu 

münasibətlə "ġikayətnamə" əsərini yazd ı. 

Füzuli  dünya  ədəbiyyatımn  gözəl  incilərindən  biri  olan  "Ley li  və  Məcnun" 

poemasını  Sultan  Süley mana  təqdim  etmiĢdi.  Poemadan  aydın  olur  ki,  Ģair  bu 

zaman  dərin  ruhi  əzablar,  məhru miyyətlər  və  maddi  çətinliklər  içərisində 

yaĢamıĢdır. 

Füzuli bütün ömrünü bədii yaradıcılığa, elmi və fəlsəfı əsərlər yazmağa sərf 

etmiĢdir.  Onun  əsərləri  sırasında  Azərbaycan,  fars  və  ərəb  dillərində  yazılmıĢ 

divanlar, "Söhbətül-əsmar", "Həft cam", "Ənis ül-qəlb" adlı poemaları, "Səhhət və 

Mərəz",  "Rindü  zahid"  adlı  nəsr  əsərləri,  "Mətləül-etiqad"  adlı  fəlsəfi  risaləsi 

məĢhurdur. 

Füzuli  yalnız  A zərbaycanda  deyil,  Yaxın  ġərqdə,  Avropa  və  Rusiyada  da 

tədqiq edilmiĢ, sənəti yüksək qiy mətləndirilmiĢdir. 

XVII əsrdə  xalq arasında azadlığa və  müstəqilliyə  meyil artmaqda id i. M illi 

özünüidarə prosesi güclənir, bu isə ədəbi prosesdə ədalət uğrunda mübarizə aparan, 

insani  ləyaqət  və  məhəbbət naminə  özünü  qurban  etməyə  hazır  o lan  güclü,  kamil 

qəhrəman surətlərinin yaradılmasında ifadəsini tapırdı.  

Bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatı yazılı poeziya ilə yanaĢı, folklorun  mü xtəlif 

forma  və  janrlarının  geniĢ  inkiĢafi  ilə  səciyyəvidir.  Zülmə,  məhru miyyətlərə  tab 

gətirən  zəh mətkeĢ  kütlələrin  xey irxah  hissləri  məh z  folklor  əsərlərində  özünün 

parlaq  ifadəsini  tapırdı.  Səfəv i  sülaləsinin  hakimiyyətinin  ilk  dövründə,  xüsusilə 

"Xətayi"  təxəllüsü  ilə  Ģeirlər  yazmıĢ  I  ġah  Ġsmayılın  hakimiyyəti  illərində 

Azərbaycan dilində yazan aĢıq və Ģairlər sarayın himayəsindən bəhrələnirdilər. 

XVI əsrin  sonlarından  etibarən  Səfəvi  dövlətinin  ictima i  zə min inin 

dəyiĢməsinə  baxmayaraq,  bu  sülalədən  olan  dövlət  xad imlərinin  Azərbaycan 

mədəniyyətinə  olan  marağ ı  azalmamıĢdı.  Məsələn  I  ġah  Abbasın  sərəncamı  ilə 

Azərbaycan məsəlləri və atala r sözləri toplan mıĢdı. 

XVII əsr ədəbiyyatı tarixində folklor və aĢıq poeziyası sahəsində baĢ vermiĢ 

ümu mi  yüksəliĢ  prosesi  əsas  məqamlardan  biri  hesab  edilməlidir.  Əski  dövrlərin 

ənənələrinə,  xüsusilə XVI əsrin uğurlarına istinad edən nəğməkarlar və təhkiy əçilər 

incəsənətin  folklor  növlərin i  inkiĢaf  etdirirdilər.  Dəyərli  qəhrəmanlıq  və  məhəbbət 

dastanlarının  tam  Ģəkildə  təĢəkkülü  prosesi  XVI  əsrin  sonu  -  XVII  əsrin 

baĢlanğıcına təsadüf edir. 

Həcm  və  əhəmiyyət  baxımından  "Koroğlu"  dastanı  xalq  yaradıcılığ ının 

qüdrətli  məhsuludur. Tarixçilərin verdiyi cü zi  məlu matlara əsasən qeyd etmək olar 

ki, bu dastan XVI əsrin son rübü -XVII əsrin baĢlanğıcında formalaĢ mıĢdır.  Lakin 

---

281 

 

əsərin  daha  əski  dövrlərdə  yaranması  haqqında  xeyli  elmi  ehtimal  da  vardır.  Bu 

ehtima llar  dastanda  öz  ifadəsini  tapmıĢ  qədim  ina mlar  və  adlarla  təsdiq  edilir. 

"Koroğlu"  dastanı  yalnız  A zərbaycanda  deyil,  türklər,  türkmənlər,  taciklər, 

gürcülər,  özbəklər  arasında  da  geniĢ yayılmıĢdır  və  onun  mü xtəlif  milli  variantları 

mövcuddur. 

Gü man etmək olar ki, dastan əsasən XVI-XVII əsrlərdə Cənubi A zərbaycan 

hüdudlarında  meydana  gəlmiĢdir.  Gilanda  ohnuĢ  rus  konsulu  A.Xodzko  eposun 

Cənubi  Azərbaycan  variantını  qələmə  almıĢ  və  onu  1842-ci  ildə  Londonda  ingilis 

dilində  nəĢr  etdirmiĢdi.  1856-cı  ildə  dastan  S.S.Penn  tərəfındən  rus dilinə  tərcü mə 

olunmuĢdu.  "Koroğlu"  eposu  ilə  tanıĢ  olmuĢ  N.Q.Çern iĢevski  əsəri  yüksək 

qiymətləndirmiĢdi. 

"Koroğlu" dastanı mü xtəlif qollardan ibarətdir.  Eposun hər bir qolu müstəqil 

və  mükəmməl  hekayət  səciyyəsinə  malikd ir.  Lakin  əsərin  bütün  qollarını 

birləĢdirən  ümu mi  ideya  mövcuddur.  Bu  ideya  Koroğlu  ilə,  onun  xalqı  əzən 

feodallara,  iĢğalçılara  qarĢı  mübarizəsi  xətti  ilə  möhkəmlən miĢdir.  Qolların  böyük 

bir  qisrni  Koroğlunun  mü xtəlif  yürüĢlərinə  həsr  olunmuĢdur.  Xalq  qisasçıların ın 

əməlləri  geniĢ  miqyası  əhatə  etdiyinə  görə,  biz  məkan  və  ölkələrin  tez-tez 

dəyiĢməsinin  Ģahidi  oluruq:  dastan  qəhrəmanları  gah  Ġstanbulda,  gah  türkman 

elində peyda olur, gah da onlara Bağdadda və Dərbənddə təsadüf edilir.  

Dastanın giriĢ hissəsi əsərin əsas məzmununu təĢkil edən gələcək hadisələrin 

gərginliy indən  xəbər  verir.  RövĢənin  atası,  xan  ilxısın ın  mehtəri  olan  Alı  kiĢinin 

gözləri  Həsən paĢanın əmrinə əsasən çıxarılır. Alı oğluna "Koroğlu" adını verir və 

vəfat edir. Koroğlu atasının və zülmə  məru z qalan  xalq ının qisasını almaq üçün and 

içir.  O, bir ço x qəhrəmanları (dəliləri) ətrafında toplayır və Çənlibel adlanan dağlıq 

yerdə  möhkəmlənir.  Koroğlu  Çən libeldən  düĢmən  qoĢunlarına  cəsarətlə  həmlələr 

edir,  xalqı  qarət  və  zülm  məngənəsində  saxlamağa  çalıĢanları  vahiməyə  salır. 

Beləliklə,  Koroğlu zəh mətkeĢ xalqın fıkir və arzuların ın ifadəçisinə çevrilir. Ġldırım 

parçasından  hazırlan mıĢ  əfsanəvi  misri  q ılınc  və  dəniz  ayğırından  törəmiĢ  Qırat 

Koroğlunun baĢlıca dayaqlarıd ır.  Koroğlu  xalq qəhrəmanının  monumental  surətidir. 

Onun bütün düĢüncəsi xalqı istis marçıların zü lmündən xilas etməyə yönəldilmiĢdir.  

"Koroğlu" dastanında baĢqa xalqlara və dinlərə  mənfı  münasibət ifadə edən 

fıkirlər  yo xdur.  Əksinə,  Koroğlunun  ətrafında  mü xtəlif  xalq lardan  olan  Ģəxslər 

cəmləĢmiĢlər.  Bu  baxımdan  dastan  olaylara  müdrik  yanaĢma  nümunəsi  hesab 

edilməlidir.  "Koroğlu"  özünün  ideya-bədii  xüsusiyyətlərinə  görə  dünyanın  məĢhur 

orta əsr eposları arasında layiq li yer tutmaqdadır.  

Azərbaycanda  ümumiyyətlə  dastanlar  geniĢ  yayılmıĢdı  (bu  əsərlər  Ģərti 

olaraq  "məhəbbət-ro mantik  dastanlar"  adlanır).  Qeyd  etmək  lazımd ır  ki,  bütün  bu 

---