Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
376
Bütün AbĢeron yarımadası ilə birlikdə Bakı Ģəhəri və 39 kənd də onun tərkibinə daxil idi. Bakı xanlığı ġərq feodal dövlətlərinin xüsusiyyətlərini özündə cəmləĢdirən dövlət qurumu idi. Onun baĢında inzibati, maliyyə, hərbi və məhkəmə hakimiyyətini öz əlində cəmləĢdirən xan dayanırdı. Hakimiyyətdə olduğu 20 il ərzində Mirzə Məhəmməd xan dağıdılmıĢ təsərrüfatın bərpası, qalanın möhkəmləndirilməsi, daxili və xarici siyasətlə məĢğul olmuĢdu. Neft və duz hasilatı, zəfəran becərilməsi təsərrüfatın aparıcı sahələri idi. Bakı xan lığ ında inkiĢaf etmiĢ sənət növləri - xüsusilə xalçaçılıq, həmçinin zərgərlik, dulusçuluq, dəmirçilik və s. geniĢ yayılmıĢdı. Azərbaycanın digər Ģəhərlərində olduğu kimi, Bakıda da sənətkarlar istehsal əlamətinə görə sex təĢkilatlarında - əsnaflarda cəmləĢmiĢdilər. Həm daxili, həm də xarici ticarət, o cü mlədən yerli məhsulların (neft, duz, zəfəran və s.) ixracı Bakı xanlığının baĢlıca gəlir mənbələrindən idi. Bakı xanlığı, demək olar ki, Azərbaycanın bütün xanlıqları, həmçinin Qərbi Avropa və ġərq ölkələri ilə geniĢ ticarət aparırdı. Xanlığın iqtisadi əlaqələrində Rusiya ilə ticarət mühüm yer tuturdu. Məsələn, mənbələrdə Azərbaycan-Rusiya ticarət əlaqələrində Bakının mövqeyi haqqında belə yazılmıĢdır: "Müsəlman Ģəhərləri arasında onun bir rəqibi də yox idi və indiyədək heç bir Ģəhər Rusiya ilə onun qədər daimi əlaqələrə ma lik deyildi". XVIII əsrin ikinci yarısı ərzində Bakı Xəzər dənizi hövzəsində Rusiya ġərq ticarətinin baĢlıca mərkəzlərindən biri olaraq qalmaqda davam edird i. Mirzə Məhəmməd xanın varisləri dövründə Bakı xanlığı qubalı Fətəli xandan vassal asılılığına düĢdü. 60-cı illərdə görkəmli dövlət xadimi, qubalı Fətəli xanın baĢçılığı altında güclənmiĢ Quba xanlığ ının Bakı xanlığ ı ilə əlaqələri möhkəmləndi. Fətəli xan 1766-cı ildə öz bacısı Xədicə Bikəni bakılı Məlik Məhəmməd xana (1768-1784) ərə verdi və bununla Bakı xanlığının Quba xanlığından asılılığını təmin etdi. Həmin dövrdən hökmlü və möhkəm iradəli Xədicə Bikənin təsiri ilə Bakı hakimi əslində Fətəli xanın vassalına çevrildi. Gəncə xanlığı Gəncə bəylərbəyiliyi əsasında yaranmıĢdı. Bu bəylərbəyilik irsi olaraq kiçik fasilələrlə XVII əsrdən 1804-cü ilə qədər Qacarlar tayfasının Ziyadlı oymağına məxsus Ziyadoğlular nəsli tərəfındən idarə olunmuĢdur. Xanlığın banisi Qacarlar tayfasının yerli nəslinin nümayəndəsi ġahverdi xan Ziyadoğlu idi. Gəncə istər hərbi-siyasi, istərsə də iqtisadi-təsərrüfat baxımından mühü m əhəmiyyət kəsb edirdi; o, ġərq ticarətinin aparıld ığı mühüm mərkəz idi. Yarandığı vaxtdan bu xanlıq qonĢu feodal hakimlərin hücum obyektinə çevrilmiĢdi. Bu baxımdan qarabağlı Pənahəli xan, onun varisi Ġbrahimxəlil xan, həmçinin Kartli-Kaxeti hakimləri Teymuraz və II Ġrakli xüsusilə fərqlənirdilər. Gəncə xanları düĢmənlə mübarizədə gah bu, gah da digər, daha güclü düĢmən arasında hiylə iĢlət mə li olurdular. 377
ġahverdi xanın ölü mündən sonra onun oğlu - II Ġraklinin yardım göstərdiyi Məhəmmədhəsən xan (1760-1780) hakimiyyətə gəldi. Lakin iyirmiillik hökmranlıqdan sonra o, doğma qardaĢı Məhəmməd xanın (1780) təĢkil etdiyi sui- qəsdin qurbanı oldu. Məhəmməd xan isə öz növbəsində II Ġrakli ilə birgə Gəncəni ələ keçirən Pənahəli xan tərəfindən kor edildi. Bundan sonra Gəncə xanlığı eyni vaxtda qaliblərin təyin etdikləri iki nümayəndə tərəfindən idarə olundu. Qarabağ xanlığının nümayəndəsi Qulu bəy, Kartli-Kaxetinin nümayəndəsi isə Ledivan bəy Keyxosrov AndroniaĢvili id i. Be lə vəziyyət 1785-ci ilə qədər davam etdi. 1785-ci ildə Gəncədə hakimiyyəti Rəhim bəy (1785-1786) ələ aldı. Lakin Qarabağ və Kartli- Kaxeti hakimləri yenidən Gəncə xanlığının iĢlərinə müdaxilə etməyə baĢladılar. Nəticədə hər il II Ġrakliyə 11500 manat xərac verməyi öhdəsinə götürən Ziyadoğlu nəslinin nümayəndəsi Cavad xan (1786-1804) hakimiyyətə gəldi. O, 1795-ci ildə bu xəracı verməkdən imtina etdi. Dərbənd xanlığının banisi Məhəmmədhüseyn xan özünün amansız daxili siyasəti ilə yaln ız zehmətkeĢ kütlələrin deyil, həm də feodal təbəqənin bir çox nümayəndələrinin nifrətini qazanmıĢdı. 1759-cu ildə dərbəndlilərin xahiĢi ilə qubalı Fətəli xan Dərbəndə hərbi yürüĢ etdi. Dərbəndlilərin ö zlərinin kö məyi ilə Ģəhər Fətəli xanın əlinə keçdi. Bu hadisədən sonra, demək olar ki, Azərbaycanın Ģimal xanlıqlarının Rusiyaya birləĢdirilməsinədək Dərbənd və Quba xanlıqları vahid bir dövlət oldular.
daxilindəki düĢmənlərə qarĢı apardıqları inadlı mübarizənin gediĢində yarandı. Bir neçə əsr ərzində ġirvanĢahlar dövlətinin paytaxtı, sonralar isə ġirvan bəylərbəyiliyinin mərkəzi olmuĢ ġamaxı Ģəhəri, demək olar ki, XVIII əsrin sonlarınadək həm iqtisadi, həm də ticarət baxımından özünün üstünlüyünü saxlamıĢdı. Bütün ġirvan əyalətinin ən əsas Ģəhəri olan ġamaxı, hətta Nadir Ģah tərəfindən dağıdıldıqdan sonra belə, Azərbaycanın ən mühüm iqti-sadi mərkəzlərindən biri olaraq qalmaqda davam edirdi. Nadir Ģah dövlətinin süqutundan sonra ġamaxın m siyasi həyatında köklü dəyiĢikliklər baĢ verdi. Nisbətən kiçik ərazidə iki xanlıq yarandı: mərkəzi Ağsu olmaqla, Yeni ġamaxı və mərkəzi ġamaxı olmaqla, Köhnə ġamaxı. 1748-c i ildə Hacı Məhəmmədəli xan baĢda olmaqla, bir qrup feodal Yeni ġamaxıda hakimiyyəti ələ keçirib, Köhnə ġamaxını hədələməyə baĢladı. Səfəvi Nəbi Zamavin in oğlu olan Hacı Məhəmmədəli xan Nadir Ģahm vergiyığanı idi və eyni zamanda Ģah ordusunu ərzaqla təmin edirdi. Yerli əhali Nadir Ģahın bu əlaltısına nifrət bəsləyirdi. Ġrana meyilli olan Hacı Məhəmmədəli xan yerli əhali üzərinə ço xlu, həm də nəzərdə tutulmayan vergilər qoyurdu. Köhnə ġamaxıda Xançobanı tayfasının Sərkarlar nəslindən olan Məhəmməd Səid xan möhkəmləndi. Məhəmməd Səid xanın
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|