Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN XVIII ƏSRĠN ĠKĠNCĠ YARIS INDA
369
gəliri müvafıq olaraq azalırdı. Məh z vəziyyətin belə Ģəkil alması Ģahı məcbur etdi ki, 1710-cu ildə qaçqın kəndlilə rin zorla geri qay-tarılması barədə fərman versin. Fərman 12 il müddətində feodallara "öz" kəndlilərini tapıb geri qaytarmağa icazə verird i. ġah Su ltan Hüseynin fərmanında deyilirdi k i, 12 il müddətində baĢqa maha lla ra qaçmıĢ və özlərinə yeni yer seçmiĢ, la kin dövlətə vergi verməyən kəndlilər geri qaytarılıb ö z sabiq torpaqlarında oturdulmalıdırlar. Kəndlin in köçməsindən 12 ildən ço x vaxt keçərsə, heç kəs onu yeni mahaldan qaytara bilməz. Nadir Ģah çalıĢırdı ki, əhalin in vergi verən qis mi torpaqdan ayrılıb qaça bilməsin. Gö rülən tədbirlərə əsasən kəndlilər təbii fəla kətlər, hətta yoluxucu xəstəliklərin baĢ alıb getdiyi zaman larda belə ö z doğ ma yurdların ı tərk edə bilmirdilər. 1737-ci ildə Qarabağ və Gəncəyə qaçan bir ço x kəndliləri Ģah məmu rları zorla öz torpaqlarına qaytarmıĢdılar. Qaçqın lıq bəzi hallarda açıq mübarizəyə çevrilir, kəndlilər silaha əl atmalı olurdular. 1709-cu ildə Ģama xılılarla iranlılar a rasında ça xnaĢma baĢ vermiĢdir. Onlar b ir neçə kəndi yandırmıĢ və qarət etmiĢdilər. Həmin ildə ġirvan bəylərbəyi Həsənəli xan silah lan mıĢ kəndli dəstələri ilə toqquĢmalı olmuĢdur. Üsyançıla r məğ lub olduqdan sonra ona baĢ çılıq edən Lütfəli bəy qaçmıĢdır. 1711-c i ildə Təbrizdə üsyan baĢ vermiĢdir. Katolik missioneri Joze f Mari Təbrizdən vətəninə göndərdiyi məktubunda yazırdı ki, bu üsyan zaman ı 3000 təbrizli qubernatorun (bəylərbəyinin) sarayına basqın etmiĢdir. A.P.Vo lınskinin səfarət "Jurnalı"nda qeyd edilmiĢdir ki, ağır vergilər üzündən üsyan hər tərəfı bürü müĢdür. O göstərirdi ki, "Ģərəfsiz hakimlər vergi toplayarkən ilk əvvəl dövlətdən çox ö z mənafe lərini güdürdülər". XVIII əsrin 20-ci illərində kəndli üsyanının alovları ġimal-ġərqi Azərbaycanın da Ģəhər və kəndlərini bürüdü. Lakin burada sinfı mübarizə xalq azadlıq hərəkatı ilə birləĢib Ġranın və yerli feodalların əleyhinə çevrildi. 1724-cü il Ġstanbul müqaviləsinə əsasən, Azərbaycan ərazisinin böyük bir hissəsi Osmanlı Türkiyəsinin ixt iyarına keçdikdən sonra da ölkədə xa lq a zadlıq hərəkatı, yerli feodalların zü lmünə qarĢı mübarizə səngimədi. Osmanlı qoĢunları Təbriz, Gəncə, Xoy, Naxçıvan, Ərdəbil, Mərənd və s. Ģəhərləri iĢğal edərkən Ģəhər camaatın ın, yo xsulla rın və sənətkarların ciddi müqavimətinə rast gəldilə r. 1732-c i il RəĢt və 1735-ci il Gəncə müqavilələ ri əsasında Azərbaycanda Ġran hakimiyyəti bərpa olunduqdan sonra da ölkə daxilində Ģəhər yoxsulların ın və kəndlilərin mübarizəsi davam etdi. XVIII əsrin birinci yarısında ən güclü kəndli üsyanlarından biri 1743-cü ildə ġirvanda baĢ vermiĢdir. 370
1743-cü ildə ġəkidə də Ġran ə leyhinə ciddi mübarizə baĢlandı. Azərbaycanda yerli və yadelli feodallar əleyhinə qalxan üsyanlar nəticədə Ġran hakimiyyətinin əsaslarını sarsıtdı.
AZƏRBAYCAN XVIII ƏSRĠN ĠKĠNCĠ YARIS INDA
yarısındakı tarixi əslində müstəqil və yarımasılı dövlət qurumlarının - xanlıqların tarixindən ibarətdir. Azərbaycan ərazisində xanlıqlar baĢlıca olaraq Ġran hökmranlığı ilə mübarizədə yarandığından onların meydana gəlməsi ilə sosial-iqtisadi və siyasi Ģərtləri ümu mi xarakter daĢıyırdı. Lakin xanlıqların yaranması formaea bir-birindən fərqlənirdi. Azərbaycan ərazisində ilk müstəqil xanlıqların yaran ması XVIII əsrin 40- cı illərinə aiddir. Əgər onlardan bəzisi Nadir Ģah dövlətinin süqutundan sonra meydana gəlmiĢdisə, digərləri hələ Nadir Ģahın hökmranlığı dövründə Ġran əleyhinə mübarizə nəticəsində formalaĢmağa baĢlamıĢdı. Xanlıq ların bəzisi isə öz baĢlanğıcını hələ Səfəvilər dövlətinin tərkibində yarımmüstəqil in zibati varlıq kimi mövcud olduğu dövrdən götürür.
çevrildi. Qəbələ və QutqaĢın sultanları ġəki xanının hakimiyyətini tanımağa məcbur oldular. 1751-ci ildə ġəki xanı müəyyən müddətə Qazax və Borçalı mahallarını da özünə tabe etdi. Hacı Çələbinin hakimiyyəti dövründə ġəki xanlığı yeni torpaqlar ələ keçirmək uğrunda Kartli-Kaxeti çarlığı ilə fasiləsiz müharibələr aparırdı. Tərəflərin növbə ilə qələbə çaldığı bu müharibələr hər iki ölkənin məhsuldar qüvvələrinin vəziyyətinə dağıdıcı təsir göstərirdi. Hacı Çələb inin ölü mündən sonra (1755) hakimiyyət oğlu AğakiĢi bəyə, onun ölümündən sonra isə Hüseyn xana keçdi. Bu dövrdə ġəki xanlığı artıq xey li zəifləmiĢdi. 1768-ci ildə bir-birilə ittifaq bağlayan ġəki və Quba xanları ġa ma xı xanlığına hücum edib, onu Öz aralarında bölüĢdürdülər. Bir neçə ildən sonra ġəki xanla rının qohumları arasında baĢ verən çəkiĢmələ r ona gətirib çıxard ı ki, 1779-cu ildə Hüseyn xanın ölü mündən sonra hakimiyyət Əbdülqədirə, 1781-ci ildə Məhəmmədhəsən xana, 1795-ci ilin dekabrında isə Səlim xana keçdi.
371
Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, ġəki xanlığında da kənd təsərrüfatının aparıcı sahəsi əkinçilik və maldarlıq idi. Ġqtisadiyyatda ipəkçilik mühüm yer tuturdu. Demək olar ki, hər bir həyətdə tut ağacları vardı. Kəndlərin əhalisi ipək salımaqla məĢğul olurdu. ġəki ipəyi Azərbaycanın hüdudlarından kənarda da məĢhur olub, Rusiya, Ġtaliya, Türkiyə və Ġrana ixrac edilirdi. Kənd təsərrüfatı ilə bərabər sənətkarlıq və ticarət də inkiĢaf etmiĢdi. Sənətkarlığın baĢlıca növləri xanlığın paytaxtı ġəki Ģəhərində cəmləĢmiĢdi. Burada ipək parçalar, mis qablar, silah, kənd təsərrüfatı alətləri, məiĢət əĢyaları və s. hazırlanırdı. Müxtəlif sex təĢkilatlarında - əsnaflarda dəmirçilər, misgərlər, to xucular, dulusçular, boyaqçılar, dabbağlar, bənnalar, dülgərlər, pinəçilər, sabunbiĢirənlər, dərzilər, zərgərlər, silahsazlar və b. birləĢirdi. Sənətkarlıq istehsalı bəzi kəndlərdə də inkiĢaf etmiĢdi. Bütün sənətkarlıq məhsullarına vergilər qoyulurdu. ġəhər sənətkarlığ ının səciyyəvi cəhətlərindən biri məhsulun istehsalçının özü tərəfındən satılması idi. ġəki xanlığı qonĢu Azərbaycan xanlıqları, Gürcüstan, Dağıstan, Ġran və digər dövlətlərlə geniĢ ticarət aparırd ı. Bu dövrdə Rusiya ilə ticarət durmadan artırdı. ġəki xanlığı Rusiya ilə iki yolla - Dərbənd vasitəsilə quru yolla və Bakı vasitəsilə Xəzər dənizi ilə ticarət əlaqələri saxlayırdı. Ço xsaylı gömrük növləri ticarətin inkiĢafına böyük əngəl törədirdi. Xanlığa gətirilən və oradan aparılan bütün mallardan gömrük toplanırdı. ġəkili Məhəmmədhəsən xanın dövründə xanlıqda vergilərin toplanmasını hüquqi cəhətdən möhkəmləndirən və hakim sinfın mənafelərini təmin edən "Dəsrur ül-amal" ("Qanunlar məcmuəsi") hazırlanmıĢdı. Ġltiza m sistemi, pul, ölçü və çəki vahidlərinin mü xtəlifliyi, gömrük maneələri, həmçinin natural təsərrüfatın hökmranlığı ticarət və sənətkarlığın ın inkiĢafına mane olur, əmtəə-pul münasibətlərin in artımın ı ləngidirdi. ġəki xanlığında aĢağıdakı torpaq mülkiyyəti formaları - dövlət torpaqları, mülklər, məhsul və icma torpaqları mövcud idi. ġəki xanlığının sosial əsasını feodallar və kəndlilər təĢkil edirdilər. Bundan əlavə, ġəki Ģəhərində tacirlər və sənətkarlar da yaĢayırdılar. ġəki Ģəhəri xanlığın mədəni mərkəzi idi. ġəhərdə feodal uĢaqlarının oxuduqları məktəblər – mədrəsələr fəaliyyət göstərirdi. A zərbaycan ədəbiyyatında realist istiqamət daha da inkiĢaf edirdi. Yaradıcılığını Ģifahi xalq ədəbiyyatından götürən Ģairlər - Nəbi Süleyman, Razi poeziyanın görkəmli nümayəndələri sayılırd ılar. ġəki Ģairləri arasında Ģəkililərin Nadir Ģaha qarĢı qəhrəmanlıq mübarizəsini tərənnüm edən Nəbi önəmli yer tuturdu. Tətbiqi ineəsənət və memarlıq yüksək səviyyəyə çatmıĢdı. Ağac üzərində bədii oyma, qızıl, gümüĢ və misdən hazırlanmıĢ məmulat, tikmələr sənətkarların yaradıcılığ mda mühüm yer tuturdu. XVIII əsrdə Azərbaycanın qiymətli memarlıq Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|