Heydə r ə LĠyev

361 

 

Ölkənin  kənd  təsərrüfatında  ipəkçiliyin  böyük  rol  oynadığı  xüsusi  qeyd 

edilməlidir.  ġirvanda,  ġəkidə,  ƏrəĢdə,  Təbrizdə,  Gəncədə,  Qubada,  Lənkəranda  və 

digər  yerlərdə  həm  keyfıyyət,  həm  də  kəmiyyətcə  fərqlənən  xam  ipək  hazırlanırdı. 

XVIII  əsrin  16-18-ci  illərində  ġirvanda  olmuĢ  Rusiya  dövlətinin  elçisi  A.P.Volınski 

xatirə  "Jurnalı‖nda  bu  barədə  yazmıĢdır:  "On lar  (əhali.  -  məsul  red.)  ipəyə  böyük 

maraq  göstərirlər,  buranın  hər  yerində  külli  miqdarda  ipək  əldə  edilir.  Elə  bir  kənd 

tapılmaz ki, orada istər dəniz  kənarında,  istərsə  də  Kürün sahillərində,  ipək  zavodu 

(emalatxanası. -məsul red.) olmasın". 

Azərbaycanın kənd təsərrüfatında dənli bitkilərlə yanaĢı texniki  bitkilərin də 

(pambıq, zəfəran) yetiĢdirilməsinə əhəmiyyət veilirdi. 

Suya daha  çox  ehtiyacı  olduğundan pambıq  əsas  etibarilə  ovalıqlarda, süni 

suvarma  üçün  Ģərait  olan  yerlərdə  əkilirdi.  Pambığın  bol  yeri  Mil  və  Muğan 

düzənlikləri, habelə ġirvan çölləri idi. Salyan kəndlərində, habelə Gəncə və Naxçıvan 

Ģəhərlərin in ətraf kəndlərində də pambıq əkilirdi. Zəfəranın yetiĢdirilməsi üçün yalnız 

AbĢeron iqlimi əlveriĢli idi. 

Qazax,  ƏrəĢ, Təbriz, Ərdəbil,  Göyçay kəndlərində texniki bitki  olan  küncüd 

əkilird i. 

Azərbaycanda  istər  kənd,  istərsə də Ģəhər əhalisi  geniĢ  miqyasda  bağçılıq  və 

bostançılıqla məĢğul olurdu. Üzümçülük Təbriz, Naxçıvan, Ordubad, Salyan, ġamaxı və 

Bakıda daha artıq inkiĢaf etmiĢdi. Bağçılıq Gəncə, Quba, ġəki, Təbriz və s. yerlərdə geniĢ 

yayılmıĢdı. 

Kənd  təsərrüfatınm  əsas sahələrindən  biri  də  maldarlıq  id i.  Mü xtəlif  yem 

otları ilə zəngin Muğan, Mil, ġirvan, Qarabağ düzənlikləri, habelə geniĢ otlaqlara malik 

Savalan,  Böyük  və  Kiçik  Qafqaz  dağları  maldarlığın  inkiĢafı  üçün  əlveriĢli  Ģərait 

yaratmıĢdı. Maldarlar ölkəni ət, yağ, süd, pendir, yun və s. kənd təsərrüfatı məhsulları 

ilə təmin ed irdilər. 

ġirvan,  Təbriz,  Qarabağ,  Urmiya,  Qaradağ,  Naxçıvan  əyalətlərinin 

otlaqlarında  qoyun,  keçi,  inək,  eamıĢ  sürüləri  otlayırdı.  Azərbaycan  kəndlərində 

atçılığın inkiĢafına da böyük əhəmiyyət verilirdi. At həm süvari qoĢunlarına lazım idi, 

həm də ondan nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə olunurdu. Nəqliyyat vasitəsi kimi qatır, 

ökuz, dəvə və ulaqdan da geniĢ istifadə olunurdu. 

Dəniz  kənarında  və  çay  sahilində  yerləĢən  kəndlərdə  balıqçılıq  da  inkiĢaf 

etmiĢdi. Təsərrüfatın bu sahəsi çox zaman iearəyə verilirdi. Ġ.Qerberin yazdığına görə, 

Təkcə Salyanda balıq tutmaq hüququ ildə 15000 manata iearəyə verilird i. 

XVIII  əsrin  birinci  yarısında  Azərbaycanda  əvvəlki  dövrlərdə  olduğu kimi 

beĢ  torpaq  mülkiyyəti  forması  mövcud  idi:  a)  dövlət  torpaqları  -  divani;  b)  Ģah 

ailəsinə  mənsub  torpaq sahələri  -  xalis;  e)  yerli  feodallara  məxsus torpaq sahələri  - 

---

362 

 

mülk; ç) dini ocaqlara məxsus torpaqlar - vəqf; d) kənd icmasının torpaqları - camaat 

torpağı. 

Divani  torpaqların  əhəmiyyətli  hissəsi  dövlətə  qulluq  müqabilində 

feodalların ixtiyarında idi (tiyul Ģəklində). Ġstər xəzinənin bilavasitə ixtiyarında, istərsə 

də  feodalların  əlində  olan  torpaqların  böyük  bir  hissəsindən  kəndlilər  pay torpaqları 

Ģəklində istifadə edirdilər. 

Səfəvilər  dövründə  geniĢ  yayılmıĢ  vəqf  torpaq  mü lkiyyəti  Nadir  Ģah 

hakimiyyət  baĢına  gəldikdən  sonra  (1736)  xeyli  məhdud laĢdı.  Onun  əmri  ilə  vəqf 

torpaqlarının xeyli hissəsi müsadirə olunub dövlət torpaqlarına qatıldı. 

XVIII  əsrin  birinci  yarısında da Azərbaycanda  əsasən  iki  sinif  mövcud  idi: 

feodallar  və  kəndlilər.  Feodal  sinfini  xanlar,  Ģah  tərəfındən  vəzifəyə  qoyulmuĢ 

bəylərbəyi və digər məmurlar təmsil ed ird i. 

Feodal  torpaqlarında  yaĢayan  kəndlilər  -  rəiyyətlər,  rəncbərlər,  elatlar  öz 

ağalarına  bir  sıra  vergi  verməklə  yanaĢı,  mükəlləfiyyət  də  daĢıyırdılar.  Feodal 

rentasının əsasını kənd təsərrüfatı vergiləri təĢ kil edirdi. XVIII əsrin birinci yarısında 

Azərbaycanda mürəkkəb vergi sistemi mövcud idi. 

Ağır vergilər kənd zəh mətkeĢlərini dilənçi vəziyyətinə  salmıĢdı. Bu barədə 

mənbələrin  birində  oxuyuruq:  "Hər  Ģeyə  malik  o lan  bu  gözəl  ölkə  heyatı  səfalı, 

rahat,  məftunedici  edə  biləeəyi  halda,  kasıblar  və  bədbəxtlər  yurduna  çevrilmiĢdir... 

bu ondan irəli aəlir ki, ağır vergilər xalqı taqətdən salmıĢdır". 

Azərbaycan  ərazisində  Osmanlı  əsgərləri  ilə  Ġran  sərbazlarının  apardıqları 

müharibə, habelə Nadir Ģahın hərbi yürüĢləri  nəticəsində ölkənin təsərrüfat həyatına 

ciddi  ziyan  vurulmuĢdu.  Yadelli  iĢğalçılar yerli  əhalinin  ərzağı hesabına dolanır,  mal-

qarasını mənimsəyərək, nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə edirdilər.  

Vergi  və  mü kəlləfıyyətlərin  ağırlığı  həmiĢə  olduğu  kimi  yenə  də  rəiyyət, 

rəncbər və elatların bəynuna düĢürdü. 

XVIII  əsrin  birinci  yarısında  Ġranda  mövcud olan vergilər  Azərbaycanda  da 

tətbiq  olunurdu:  torpaq vergiləri  (malcəhət, uşr,  çobanbəyi),  adambaĢına  alınan vergi 

(sər-şəmari, cizyə), qoĢunları saxlamaq üçün (ulufa, sursat, əsbe çapar), hərbi qulluq 

mükəlləfıyyəti  (çərik),  Ģah  və  dövlət  məmurlarının  xeyrinə  toplanan  vergi  (rüsumat, 

təhzilat, pişkeş, xərace təyin mütərəddin), dövlət və feodallar üçün görüləcək iĢlər (bikar 

və əvariz), torpaqbasdı vergisi (rahdari) və s. 

Vergilər  dovlət  xəzinəsini  dolduran  yeganə  maddi  mənbə  idi.  Vergi 

verməkdən  bəyun  qaçırmasınlar  deyə,  Ģah  hokuməti  15  yaĢma  çatmıĢ  bütün  kiĢi 

cinsindən  olanları  siyahıya  alırdı.  Müasirlərin  yazdığ ına  görə  hər  üç  ildən  bir 

siyahılar  təzələnir  və  vergiverənlərin  sayı  artırılır.  Siyahıyaalmadan  sonra  dövlət 

---