Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
65
Bu zaman Hü laku lar dövlətinin ərazisində 75 zərb xana var idi. Səlmas, Urmiya və Sarayi-Mənsuriyyədə yeni zərb xanalar açıldı. Bə rdə, Gəncə, Təbriz, Marağa, Naxçıvan, Beyləqan, Qazaniyyə (ġənbi-Qazan) zərb xanaları ö z fəaliyyətlərini bərpa etdilər. Ulcaytu xanın (1304-1316) hakimiyyəti dövründə vəziyyət yenidən dəyiĢdi. Müxtəlif tipli pullar buraxılır, sikkələrin çəkisi və dəyəri aĢağı düĢür, zərb xanaların sayı azalırdı. Su ltan Əbu Səidin hakimiyyəti illərində (1316 -1335) pu lun yüksək əyarlığ ı nisbətən saxlanılırd ı, lakin sikkənin çəkisi tədricən və ardıcıl Ģəkildə aĢağı enirdi. Bununla əlaqədar olaraq sikkələrin alıcılıq qabiliyyəti və real dəyəri nisbətən aĢağı düĢmüĢdü.
Təbriz Ģəhəri, digər iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzlərinin b ir qis mi kü lli miqdarda qiymətli məhsulu düĢmənlərə güzəĢt etməklə talan və qarətlərdən xilas ola bilmiĢdi. Ġri məskənlərin tarmar edilməsi, əhalin in kütləv i Ģəkildə məhv olunması strategiyasını həyata keçirən monqol iĢğalçıları Ərdəbil, Beyləqan, Gəncə, Marağa, Naxçıvan, ġamaxı, Xoy, Səlmas , Sərab, ġəmkir, Bərdə və Ucan Ģəhərlərini dağıntılara məru z qoydular. Yaln ız Ərdəbil və bəzi Ģəhərlərdəki əhalinin b ir q ismi ölümdən qurtara bilmiĢdi. 1231-ci ildə monqolların ikinci yürüĢü zamanı Gəncə Ģəhəri tamamilə dağıdıldı. ġəhər 4 il ərzində əhalisi olmayan viran edilmiĢ məntəqə kimi qalmıĢdı. XIII əsrin 20-ci illərində Xarəzm sultanı Cəlaləddinin divan baĢçısı olmuĢ ġərif əl-Mülkün Beyləqanda və Ərdəbildə həyata keçird iyi bərpa tədbirləri də ölkədə hökm sürən siyasi sabitsizliyi, ü midsizlik Ģəraitini, Ģəhər iqtisadiyyatının ümu mi tənə zzül meylini a radan qaldırmadı. 1257-c i ildə Hüla ku xan 3 ay çəkmiĢ mühasirədən sonra Beyləqan Ģəhərinin qala divarlarını darmadağın etməyə müvəffəq oldu və Ģəhəri ələ keçird i. Beyləqan dəhĢətli dağıntılara, talan və qarətlərə məru z qalaraq tənəzzül etdi. Monqol iĢğalı dövründə tətbiq edilmiĢ soyğunçu vergi siyasəti, Qızıl Orda xanlarının XIII əsrin 60-cı illərindən baĢlamıĢ yürüĢləri A zərbaycanda Ģəhər həyatına mənfi təsir göstərmiĢ əsas amillər idi. Hü laku lar dövlətin in paytaxtına çevrilmiĢ Təbriz istisna olunmaqla bütün Ģəhərlərin əhalisi b ir neçə dəfə azalmıĢdı. ġəhərlərin kəndlərə çevrilməsi təmayülü güclənmiĢdi. Beyləqan, Kağəzkonan, ġiz, Bərzənd, Ucan, ġəmkir, UĢnu, Bəcirəvan və s. yaĢayıĢ məntəqələri artıq sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri deyildi. Monqol iĢğalının ağır nəticələrinə baxmayaraq, Ģəhər iqtisadiyyatı əsaslı iflasa uğramadı. Təbriz, Bakı və s. Ģəhərlər monqol qoĢunların m dağıdıcı yürüĢlərinə məru z qalmamıĢdı. Yeni məkanda yeni dövlət qurmuĢ Elxanilər Hülaku xandan (1256-1265) baĢlayaraq saray, mədrəsə, rəsədxana, Ģəhər və
66
Ģəhərətrafı yaĢayıĢ məntəqələrini inĢa etməyə mey il göstərirdilər. 1290-cı ildə Təbrizin ətrafında Arquniyyə adlanan böyük bir Ģəhərin əsası qoyuldu. Qazan xanın hakimiyyəti dövründə bu Ģəhər ġənbi-Qazan adlandırılmağa baĢlandı və xeyli in kiĢaf etdi. Arqun xan ın hakimiyyəti illərində qala divarların ın uzunluğu 12 min addımdan (təqribən 11,5 km) ibarət olan Sultaniyyə Ģəhərinin əsası qoyuldu. XIII əsrin sonlarına yaxın Təbriz Ģəhəri Yaxın və Orta ġərqin ən iri mərkəzlərindən birinə çevrilmiĢdi. Qazan xan ın islahatlarından sonra Ģəhər həyatının canlanması, iqtisadiyyatın müəyyən dirçəliĢi müĢahidə edilirdi. XIII əsrin birinci yarısında Marağa, Naxçıvan, Ucan, Urmiya, Xoy, Səlmas, Sərab və UĢnu Ģəhərləri əsrin əvvəllərindəki inkiĢaf səviyyəsini xeyli ötmüĢdü. Məsələn, Urmiyanın qala divarlarının u zunluğu 10 min addım (9,5 km), Səlmasın qala divarlarının uzunluğu isə 8 min addım (7,7 km) olmuĢdur. Bu faktlara əsasən iddia etmək olar ki, həmin Ģəhərlərdən hər birinin 10 minlərlə əhalisi vardı. XIV əsrin əvvəllərində Təbrizin qala divarlarının uzunluğu 25 min addım (24 km), Ģəhərin ümu mi sahəsi isə 36006 hektar idi. Ehtimal edilə bilər ki, bu dövrdə Təbrizin əhalisi 1 milyona yaxın olmuĢdur. Avropa səyyahlarından biri - rah ib Jurden de Severak XIV əsrin əvvəllərində A zərbaycanda olmuĢ və öz qeydlərində göstərmiĢdir ki, o, "burada Təbriz adlanan böyük Ģəhərə təsadüf etmiĢdir. ġəhərdə 200 min ev mövcud idi". Yalnız Təbrizin yanında olan Rəbi-RəĢididə (əsası Fəzlullah RəĢidəddin tərəfindən qoyulmuĢdur) 30 min ev vardı. Burada 24 karvansara, 1500 dükan, üçmərtəbəli karvansaralar, məscid, bazar, hamam, zərb xana, 7 min tələbəsi və 4500 müəllimi olan tədris müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Lakin Rəbi-RəĢid inin çiçəklən məsi uzun çəkmədi. 1318-ci ildə baĢ vəzir Fəzlullah RəĢidəddin edam edild ikdən bir müddət sonra qəzəblənmiĢ kütlə 1336 -cı ildə Ģəhərciyi talan və viran etdi. Beləliklə, Rəbi-RəĢidi süqut etdi. 1321-c i ildə Təbrizə gəlmiĢ italiyalı Odorik Perdenon belə yazır: "Təbriz Ģahanə Ģəhərdir. Ticarət baxımından dünyada Təbrizdən yaxĢı Ģəhər yoxdur. Çünki yer üzündə elə mal tapılma z ki, Təbriz anbarlarında həmin ma ldan olmasın. ġəhərin yerləĢdiyi mövqe də çox yaxĢıdır. Ona görə ki, dünyanın hər yerindən adamlar ticarət üçün oraya gəlirlər. Təbrizdə yaĢayan xris tianlar mənə dedilər ki, Ģahın bu Ģəhərdən əldə etdiyi gəlir Fransa krahnın Fransadan əldə etdiyi gəlirdən ço xdur". Qazan xan Kürün mənsəbində, Xəzər dənizi sahilində Mahmudabad Ģəhərinin əsasını qoydu. Bu Ģəhər sonralar in kiĢaf etdi. Azərbaycanda iri və orta Ģəhərlərin əhalisi əsasən sənətkarlardan və tacirlərdən ibarət idi. Lakin Ģəhərlərdə sinfi simasını itirmiĢ zü mrələr və kəndlilər də məskunlaĢdılar.
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|