F
H
f
F
H
f
H
f
H
f
H
n
i
i
i
n
n
or
∑
=
=
+
⋅⋅
⋅
+
+
=
1
2
2
1
1
Burada, f
1
, f
2
,...,f
n
-horizontallararasındakı sahə (m
2
), H
1
, H
2
,...,H
n
-iki qonşu
horizontallar arasındakı kəsmə yüksəklik (m), F-hövzənin sahəsidir (m
2
).
Hövzənin sahəsinin hündürlüklər üzrə paylanmasını göstərmək üçün
hipsoqrafiya əyrisi tətib edilir.
Relyefin ən mühüm həndəsi göstəricisi hövzə sahəsinin orta meyilliyidir.
Hövzə səthinin orta meyilliyini təyin etmək üçün horizontallarla
çəkilmiş xəritədən
istifadə edirlər. Həmin xəritədə horizontalların sutoplayıcısı daxilində uzunluqları
ölçülür (l
0
, l
1
, l
2
,...,l
n-1
, l
n
) və iki qonşu horizontalın yüksəklik fərqi tapılır.
Orta meyillik aşağıdakı düsturla hesablanır:
F
l
l
l
l
l
h
J
n
n
or
5
.
0
5
.
0
(
1
2
1
0
+
+
⋅⋅
⋅
+
+
+
=
−
Burada, h-kəsmə yüksəklik (km), l
0
, l
1
-horizontalların sutopayıcı daxilində
uzunluqlar (km), F-hövzənin sahəsi (km
2
).
Hövzə səthinin meyilliyini təqribi olaraq aşağıdakı düsturla təyin etmək olar:
F
H
H
J
or
min
max
−
=
Burada, H
max
-hövzənin ən hündür nöqtəsinin yüksəkliyi, H
min
-hövzənin ən
alçaq nöqtəsinin yüksəkliyi, F-sutoplayıcının sahəsi.
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov
8. Çayların mənbəyi və mənsəb hissəsi.
Çayın başlanğıcı onun
mənbəyi adlanır. Çayların mənbələri müxtəlif olur.
Onlar başlanğıcını buzlaqlardan, göllərdən, bataqlıqlardan, bulaqlardan götürürlər.
Bəzən böyük çayların başlanğıcı müxtəlif adı olan çayların
birləşdiyi yer qəbul
edillir. Belə olduqda çayın hidroqrafik uzunluğu anlayışından istifadə edilir. Belə
uzunluq ən uzaq mənbədən hesablanır.
Ob çayı Biya və Katun çaylarının birləşməsindən əmələ gəlir. Şimali Dvina
çayının başlandığı Vıçeqda ilə Kiçik Şimali Dvina çaylarının birləşdiyi yerdən
götürülür. Onlar öz növbəsində Suxona və Yuqa çaylarının birləşməsindən əmələ
gəlir.
Şimali Dvina çayının uzunluğu 333 km, hidroqrafik uzunluğu isə 1302 km –
dir (Suxona çayı ilə birlikdə). Çayların çoxunun başlanğıcını dəqiq
müəyyənləşdirmək çətinlik törədir. Volqa çayının mənbəyi Tver vilayətinin
Volqino – Verxovye kəndi yanındakı torf bataqlığı içərisindəki quyu qəbul edilir,
ancaq daimi axın həmin bataqlıqdan mqəyyən qədər aşağıda başlanır.
Çayın dənizə, gölə, su anbarına və başqa
çaya töküldüyü yer onun mənsəbi
adlanır. Mənsəb mənbəyə görə daha dəqiq və asan təyin edilir. Bəzi hallarda
şiddətli buxarlanma və ya suyun torpaq-süxur qatına tam hopması nəticəsində çay
dənizə, gölə və başqa çaya çatmır. Belə çayların sonu kor (mənsəb) qurtaracaq
adlanır. Əsas mənsəb növləri estuari və deltadır. Deltanın əmələ gəlməsinin əsas
amilləri bunlardır: çayların asılı gətirmələri axımı, dəniz sahilində dalğalanma və
dəniz axınları, çaya tökülən yerdə dənizin dərinliyi, çaya
tökülən yerdə tektonik
qalxma və çökmə, bir də insanın təsərrüfat fəaliyyəti. Deltanın yaranma prosesi
1
Behruz Melikov
Behruz Melikov
çayın dənizə və ya gölə tökülən mənsəbinə gətirdiyi gətirmələrin çökməsindən
başlayır.
Delta əmələgətirən çöküntülər laylı xarakter daşıyır və gildən, lildən və
qumdan ibarət olur. Vəziyyətinə görə deltalar ayrılırlar: dolmuş, irəliləmiş, pərvari,
dindikvari, mürəkkəb, buxta. Dolmuş deltalar kötfəz və buxtanın
dərinliyində
yaranır. Bu halda delta tez artır dənizin təsirindən qorunmuş körfəz və buxtanı
gətirmələr doldurub dəniz sahilinə çıxır. Belə delta Don çayına məxsusdur. Bu
deltalar Azov dənizinin quruya daxil olan körfəzlərində əmələ gəlir. Irəliləmə
deltaları qabarıqlığı dənizə yönəlmiş açıq sahilində əmələ gəlir (Volqa, Ural).
Pərvari deltalar dənizə uzun və ensiz qolla tökülən külli miqdarda gətirmələri olan
çayların mənsəbində əmələ gəlir (Kür). Dimdikvari delta formasına görə quş
dimdiyinə oxşayır (Sulak). İki delta birləşdikdə mürəkkəb delta yaranır. Buxta
deltaları çayların Laquna (dənizdən ayrılmış xırda göl) töküldüyü zaman yaranır
(Kamçatka çayı). Deltanın vəziyyəti sabit qalmır, çayın sululuğundan, çay
gətirmələrinin miqdarından, dəniz qabarmaları və axınlarından asılı olaraq dəyişir.
Delta çöküntüləri çox münbitdir. Delta balıqçılıq üçün də əhəmiyyətlidir.
Lakin gəmiçilik şəraitini pisləşdirir.
Estuari dənizə və okeana tökülən qıfvari, Enli və dərin çay mənsəbidir.
Estuari o zaman yaranır ki, çayın gətirmələri dənizin qabarma suları və ya dəniz
axını ilə dənizə aparılır.
Çayların mənsəb hissələrinin çoxunda mənsəb barları olur.
Onlar çay və dəniz
tərəfindən gətirilən gətirmələr hesabına yaranır. Barlar adaaltı val olub çay
mənsəbini dənizdən ayırır ki, dayaz dənizyanı sahil əmələ gətirir. Bar gəmiçilik
şəraitini pisləşdirir(Peçorada).
Əgər çay birbaşa dənizə yox, özünün gətirmələri ilə yaranmış körfəzə
tökülürsə, belə mənsəb liman adlanır. Liman estuarinin bir növüdür. Limanlar çox
yüksək olmayan, lakin dik sahilə malikdirlər. Dnepr və Cənubi Buq çayları Qara
dənizə yerdə məşhur Dnepr-Buq limanı yaranmışdır. Kuban çayının
töküldüyü yer
də limandır. Əgər çayların gətirmələri azdırsa, dənizə tökülən yerdə gətirmələrin
çükməsinə şərait yoxdursa, dərinlik və sürət çoxdursa, onda qıfvari genişlənən
mənsəb yaranır ki, buna da estuari deyilir. Məsələn, Amazon, Ob, Elba çaylarının
mənsəbləri estuari şəklindədir. Limanlar estuarinin bir növüdür.
Çaylar dənizə,
gölə töküldükdə bir çox qollara ayrılaraq, öz gətirmələrindən adalar yaradır. Belə
çay mənsəbinin formaca yunan hərfi deltaya oxşadığı üçün həmin mənsəblərə delta
deyilir. Məsələn, Volqa, Qanq, Kür çaylarının mənsəbləri delta şəklindədir.
Delta və estuaridən başqa “kor sonluq” Sarış çay. Karst rayonlarında bəzi
çayların mənsəbi olmur. Çünki tamamilə çaylar sistemi ilə yerə girir və yeraltı
axıma çevrilir.
Çayların mənsəb hissələri çayların aşağı axımının bir zonasıdır ki, oranın
özünəməxsus hidroloji rejimi var və bu rejim həm çay, həm də dəniz rejimindən
fərqlənir.
Çayın mənsəb hissəsi 3 yerə ayrılır: 1) mənsəb yanı hissə, 2) mənsəb hissə və
3) mənsəb yanı dəniz sahili. I çayın mənsəb yanı sahəsində çay rejimidir. Onun
yuxarı sərhəddi çayın aşağı axınıdır ki, ora qovma
və qabarma hadisələri daxil
olmur. Aşağı sərhəddi isə əsas qollara ayrılan hissədir. II çayın mənsəb hissəsi, o
2
Behruz Melikov
Behruz Melikov