mənsəb yanı sahədən aşağı sərhəddindən deltanın dəniz kənarı ilə və ya estuarinin
adalar yaranan hissəsidir. Dəniz kənarı şərti xətdir. III mənsəb yanı dəniz sahili
mənsəb hissəsinin aşağı sərhədindən (dəniz kənarından), çay
suyunun dəniz
rejiminə təsiri cüzi olan və duzluluq ciddi artan zonasıdır.
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov
9. Çay dərəsi və çay məcrası.
Mənsəbə doğru uzanan, yatağı meyillik və əyriliyə malik olan nisbətən ensiz
və uzunsov dərinləşmiş relyef formasına
dərə deyilir. Dərələr heç bir vaxt bir-
birini kəsib keçə bilməz, onlar ancaq birləşərək vahid
çay dərəsi sistemi əmələ
gətirirlər. Mənşyinə görə dərələei tektonik, erozion, vulkanik və buzlaq dərələrinə
ayrılır. İllər keçdikcə su axınının təsiri altında dərələr öz formasını dəyişir.dərənin
əsas ünsürləri aşağıdakılardır:
1.Yamacları - çaya tərəf meylliyi olan qurunun hündür sahəsi;
2.Qaşı - ətraf ərazi ilə yamacı birləşdirən xətt;
3.Dibi - ən aşağı hissə;
4.Məcrası (yatağı) - ən aşağı su səviyyəsində belə çay axınının tutduğu yer;
5.Terraslar – dərənin dibi üzərində müxtəlif hündürlükdə yerləşən nisbətən
üfüqi sahələr.
6.Subasar – gursululuq və daşqın dövründə dərənin su ilə örtülmüş ən aşağı
terrasıdır.
7.Yamacların dabanı – dərənin dibi ilə yamaclarının birləşdiyi xətt.
Su
axan dərələrə çay dərələri deyilir. Dərələr formalarına görə aşağıdakı
tiplərə bölünürlər:
•
yarıq şəkilli dərələr;
•
kanyonvari dərələr;
•
trapesiyavari dərələr;
•
V-vari dərələr;
•
təknəvari dərələr və s.
Çay dərələrinin dərinliyi böyük diapazonda dəyişir: düzənliklərdə bir neçə
metrdən 200-300 m-ə, dağlıq sahələrdə isə 2-4 km-ə qədər. Dərənin eni çayın
yuxarı hissəsindən aşağıya getdikcə artır. Qeyd etmək lazımdır ki, onun
yamaclarının dikliyi ilə dərinliyi arasında heç bir əlaqə yoxdur. Dərə dibinin su
axan hissəsi
çay məcrası adlanır və çayın su rejimi dəyişdiyi üçün onun ölçüsü də
dəyişir. Dərənin məsəbə doğru ən dərin
nöqtələrini birləşdirən xəttə talveq deyilir.
Çay məcrasının aşağıdakı morfometrik ünsürləri var:
•
su kəsiyinin tam sahəsi;
•
canlı en kəsik sahəsi;
•
çayı eni;
•
isalnmış perimetr;
•
hidravliki radius;
•
orta dərinlik;
•
maksimal dərinlik;
Su kəsiyi dedikdə aşağıdakı çayın dibi, yanlardan sahillrə, üstdən su səthi ilə
hüdudlanmış və axın istiqamətinə perpendikulyar keçirilmiş müstəvi
sahə nəzərdə
tutulur. Bəzən çay məcrasının su kəsiyində elə zona olur ki, orada çayın axını
istiqamətində hərəkət sürəti sıfıra bərabərdir. Bu zona durğun (ölü) zona adlanır.
Su kəsiyinin tam sahəsindən durğun zonanın sahəsini çıxdıqda canlı en kəsik
sahəsi alınır. Çox hallarda en kəsiyinin bütün nöqtələrində axın istiqamətində
1
Behruz Melikov
Behruz Melikov
hərəkət sürəti olur. Belə olduqda su kəsiyinin tam sahəsi canlı en kəsik sahəsinə
bərabərdir. En kəsiyinin formasını təyin etmək üçün dərinlik ölçü işləri aparılır və
onların nəticələrinə əsasən en kəsik profili qurulur.
Səviyyə dəyişdikcə en kəsik
sahəsi də dəyişdiyi üçün səviyyənin sahəsi yenidən hesablanır.
Çayın en kəsiyinin sahəsi profilə görə hesablanır. Sahəni planimetrləməklə və
ya onu həndəsi fiqurlara bölərək analitik üsulla hesablamaq mümkündür. En kəsik
profilinin qrafikində sol və sağ sahil hissələr düzbucaqlı üçbucaq qalan hisslər isə
trapesiya kimi qəbul edilir.
Çayın məcrasındakı suyun səviyyəsi ilə sahillərin kəsişmə xətti su kəsimi
adlanır. Çaylarda sağ və sol su kəsimləri olur. Enli və çox dərin olmayan çayların
orta dərinlikləri (h
or
) onların hidravliki radiusuna bərabər olur. Ümumiyyətlə
düzənlik çayları üçün h
or
=R qəbul olunur.
Çayların təbii məcraları əlaqəsiz qruntlardan
keçən yerlərdə parabolaya,
əlaqəli qruntlardan keçdikdə isə ellipsə yaxın formada olur. Canlı en kəsik
formasını x
n
kəmiyyəti səciyyələndiri:
max
h
h
x
or
n
=
Çayın canlı en kəsiyi ölçülərindən və formasından başqa axan suya
müqavimət göstərmə qabiliyyəti ilə də səciyyələnə bilər. Çayın dibi və yamacları
kələ-kötür olur və hamar məcralardakı orta sürətdən böyük olur. Kələ-kötürlük
mütləq və nisbi olur. Mütləq kələ-kötürlük (
Δ) çay dibinin düz olmayan səthində
çıxıntıların orta hündürlüyüdür. Nisbi kələ-kötürlük (
ε) isə mütləq kələ-kötürlüyün
çayın orta dərinliyinə olan nisbətidir:
or
h
Δ
=
ε
Düsturdan göründüyü kimi, çayda dərinlik artdıqca nisbi kələ-kötürlük azalır,
çünki
Δ dəyişmir.
.
2
Behruz Melikov
Behruz Melikov
10. Çayların eninə və uzununa profili.
Çayın en kəsiyinin formasını və morfometrik ünsürlərini
təyin etmək üçün
eninə profil qurulur.
Hər bir en kəsik profili üçün aşağıdakı morfometrik ünsürlər hesablanır:
1. En kəsiyinin sahəsi (
ω
), m
2
-la;
2. Çayın eni (B), m-lə;
3. İslanmış perimetrin uzunluğu (
χ
), m-lə;
4. Ən böyük dərinlik (h
max
), m-lə;
5. Orta dərinlik (h
or
), m-lə;
6. Hidravliki radius (R), m-lə;
Bu ünsürlərdən su sərfini hesabladıqda və Q=f(H),
ω=f(H) əlaqələrini
qurarkən istifadə edilir.
İslanmış perimetr çayın sualtı konturunun su kəsimləri arasındakı
uzunluğudur. İslanmış perimetr (
χ) belə hesablanır:
2
1
2
2
1
2
2
1
2
1
2
2
2
2
1
2
1
)
(
)
(
−
−
−
−
+
+
+
+
+
⋅⋅
⋅
+
−
+
+
+
=
n
n
n
n
n
h
b
h
h
b
h
h
b
h
b
χ
Hidravliki radius (R)-su kəsiyinin sahəsinin (
ω), islanmış perimetrə (χ) olan
nisbətidir.
χ
ω
=
R
Çayın eni (B) sağ və sol su kəsimləri arasındakı məsarədir. Orta dərinlik
aşağıdakı düsturdan təyin edilir:
B
h
or
ω
=
Ən böyük dərinlik (h
max
) ölçü jurnalından götürülür. Su kəsiyinin profilinin
morfometrik ünsürləri su səviyyəsinin yüksəkliyinin dəyişməsindən asılıdır. Bunun
1
Behruz Melikov
Behruz Melikov