Hisse 01 uz qabigi

Yayma dəzgahı 

 

353 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 3. 7 hücrəli yayma xətti 

a-sxematik təsviri, b-görünüşü 

 

(alm. die Walzmaschinen,  ingl. Rolling machines) 

 

Yayma valı →yayma dəzgahının  işçi hissədir.  

Vallar  dəzgahlarda  metalı  deformasiyaya  uğ-

radaraq ona lazımi ölçü və formanı verir (şəkil 

1). İşçi vallar üç elementdən ibarət olur: çəllək, 

iki  boyuncuqdan,  valın  aparıcı  ucu.  Yayma 

valları  təbəqə  və  xüsusi  olaraq  fərqlənirlər. 

Təbəqə  valları  təbəqələri,  lentləri  və  zolaqları 

yaymaq  üçün  istifadə  olunur.  Bu  valların 

çəllək  hissəsi  ya  azacıq  qabarıq,  ya  da  çökük 

hazırlanır. Xüsusi vallar  fasonlu metalların (en 

kəsiyi  dairəvi  və  kvadrat  olanlar,  rels,  ikitavr) 

yayılmasında  tətbiq  tapır.  Xüsisi  valların 

səthləri yayılan materialın profilinə uyğun olan 

çöküntülərə  malikdir.  Yayma  valının  ölçüləri 

yayılan  məmulun  çeşidindən  asılıdır.  İsti 

yaymada  valın  diametri  250÷1400  mm  ara-

sında  dəyişir.    Soyuq  halda  yaymada  diametri 

5÷600 mm olan vallar emal edilirlər.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Materialına  görə  vallar  çuqun  və  poladdan 

hazırlanırlar.  →Bərkliyi  35÷45  Şor  olan,  nis-

bətən  ucuz  çuqun  vallar  yumşaq  polad  təbə-

qələrin  yayılmasında,  bərkliyi  55÷75  Şor  olan 

(kokildə  tökmə  yolu  ilə  alınır)    təbəqə  yayma 

dəzgahlarında,  bərkliyi  40÷70  Şor  olan    legir-

lənmiş  çuqun  vallar  rels  yayan  və  nazik  tə-

bəqlərin  isti  halda  yayılmasında,  poad  vallar 

blüminq  və  slyabinqlərin  soyuq  halda  yayıl-

masında tətbiq olunurlar. Kiçik ölçülü dəzgah-

larda yüksək möhkəmlikli məftillərin yayılma-

sında  işlədilən  vallar  keramika  əsaslı  bərk 

xəlitədən hazırlanırlar. Belə valların yeyilməyə 

davamlığı  legirlənmiş  poladlara  nisbətən  

30÷50  dəfə  yüksəkdir.  Valların  yeyilməyə  da-

vamlığını  artırmaq  üçün  onun  işçi  səthlərinə 

bərk örtük qatı çəkilir. 

 

---

Yayma valı  

 

354 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Təbəqə yayma valları 

1-çəllək,  2-boyuncuq,  3-aparıcı  ucu,  4-yayılan 

material  

 

(alm.  das Walzen,  ingl. Rolling) 

 

Yaymaqla  dairələmək  →əymə  üsuluna  aid 

olub,  təbəqələrə  silindrik  və  ya  konik  forma 

vermək  üçün  tətbiq  olunur.  Əymə  zamanı  işçi 

moment fırlanma oxları əymə müstəvisinə nis-

bətən  perpendikulyar  və  çəp  olan  vallar  tərə-

findən yaradılır (şəkil 1).  

 

 

Şəkil  1.  Yaymaqla  dairələmə  üsulunun  sxematik 

təsviri 

 

Sənayedə çənlərin və qabların hazırlanmasın-

da  yaymaqla  dairələmək  üsulunun  əhəmiyyəti 

böyükdür.  Bunun  üçün  üç  və  dörd  vallı  əymə 

qurğularından  istifadə  olunur.  Konik  çən  tə-

bəqəsi  uyğun  formada  kəsilmiş  lövdənin  üç 

diyircəkli qurğuda yuxarı valın uyğun hərəkəti 

ilə əyilir (şəkil 2). Getdikcə geniş tətbiq olunan  

→NC  idarəli  maşınlar  təbəqəni  yüksək 

çevikliklə hissə-hissə əyməyə şərait yaradırlar.  

Kiçik  qalınlıqlı  təbəqələrin  böyük  radiusda 

əyilməsindən  sonra  onun  geriyə  qayıtmasının  

dəqiq nəzərə alınması problem yaradır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2. Dördvallı dairələmədə iş ardıcıllığı 

a-ilkin formavermə, b-tamamlama 

 

(alm. das Walzrunden, ingl. Roll rounding)  

 

Yaymaqla  profilvermə  →əymə    ilə  emal nö-

vünə aid olub,  təbəqə zolaqların,  lentlərin və 

ya  əymə  valları  arasında  üzüklərə  düz  və  ya 

çevrəvi  forma  vermək  üçün  tətbiq  olunur.  

Profilvermə  bir  neçə  mərhələdə  aparılır  (şəkil 

1).   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Vallar arasında profilvermənin təsviri 

 

Burada  iki  və  daha  çox  valların  tətbiqi  ilə 

açıq  və  bağlı  profilləri  müxtəlif  variantlarda 

---

Yaymaqla profilvermə 

 

355 

 

 

yaymaq  mümkündür  (şəkil  2).  Profillər  cihaz-

qayırmada,  tikintidə  geniş  tətbiq  olunur.  Bu 

üsulla  profillərin  hazırlanması  yalnız  seriyalı 

istehsalda  əlverişlidir,  çünki  profilli  valların 

hazırlanması çox baha başa gəlir. 

 

Şəkil  2.  Yaymaqla  hazırlanmış  bəzi  profil  nümu-

nələri 

a-açıq profillə, b-yarımaçıq profillə, c-qapalı profillə 

 

(alm. das Walzprofilieren, ingl. Roll forming) 

 

Yerfrezləyən  üfüqi  oxlu  frez  başlığına  malik 

torpaq  emal  edən maşındır  (şəkil 1).  Üzərində 

maili  bıçaqlar  bərkidilmiş  baraban  formalı 

frezləmə  başlığı    torpağın  yumşaldılması  və 

qarışdırılması üçün istifadə olunur.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Yerfrezləyən maşın 

1-frez barabanın qabığı, 2-reduktor, 3-çərçivə, 4-tor, 

5- frez aləti, 6-xizək, 7-kardan ötürməsi, 8-bıçaq 

 

Frez  başlığı  traktorun  valı  tərəfindən  hərə-

kətə  gətirlir.  Alət  barabanın  diametri  300÷800 

mm,  bıçaqların  sayı  isə  4÷8  arasında  olur. 

Alətin  dairəvi  sürəti  2÷6  m/san  həddində 

yerləşir.  Torpağın  emalı    5÷25  sm  dərinlikdə 

aparılır.  Emal  eni  0,7÷4,2  m  arasında  dəyişir. 

Dövrlər  sayı  dişli  çarxlar  vasitəsilə  tənzim 

olunur.  Maşına  verilən  gücün  böyük  hissəsi 

kəsməyə,  təcillənmə  işinə  və  alətin  sürtün-

məsinə sərf olunur. Burada emal olunan torpaq 

həcminə  düşən  enerji  sərfi  →kotana  nisbətən 

2÷3  dəfə  çoxdur.  Emal  zamanı  çox  vaxt 

torpaqda yuva şəklində alət izləri qalır. Torpaq 

ovulur və sıxılır.  

(alm.  die  Bodenfräse,  ingl.  Rotary 

cultivator) 

 

Yeriyən  robot  ayaqların köməyi 

ilə hərəkət  edən  avtonom maşın-

dır.  Bu  maşınlarda  dörd,  altı  və 

ya  iki  ayaqlı  mexanizmlər  tətbiq 

tapır.  Yeriyən  robotlar  →addım-

layan  maşınlarla  eyni  iş  prinsi-

pinə  malik  olsalar  da  qarşıya 

qoyulan  tələblərin  yerinə  yetiril-

məsi  üçün  işlənilən  konstruksiyalar  arasında 

böyük fərq vardır. 

Yeriyən robotlar dayanıqlığına görə statik və 

dinamik olaraq iki qrupa bölünürlər. Statik ro-

botların ağırlıq mərkəzi onun vəziyyətinin istə-

nilən  anında    ayaqların  yerləşdiyi  sahəyə  dü-

şür.  Buna  görə  də, →robot  həmişə    stabil  və-

ziyyətdə  qalır.  Dinamik  yerimə  zamanı  robo-

tun  ağırlıq  mərkəzi  ayaqları  əhatə  edən  sahə-

dən kənarda qalsa da, o müvazinatını saxlayır. 

Dinamik  yerimə  zamanı  ayaq  üstə  qalmaq 

üçün sürətin idarə olunması da böyük əhəmiy-

yət daşıyır.  

Klassik  yeriyən  robotlar  senzor,  aktor  və 

kompyüter  idarəetmə  sistemlərinə  malikdirlər. 

Ayaqlar  →servomühərriklərlə  hərəkətə  gəti-

rilir.  İki  ayaqlı  robotlara  androidlər  aiddirlər. 

Onlar insanabənzər xarici görünüşı malik olub, 

insanın  hərəkət  kinematikası  əsasında  quraş-

dırılırlar.  Bu  robotlar  kiçik  addımlarla  hərəkət 

etdiyindən  onlar  əsasən  statik  robotlara  aid-

dirlər. 

Ən geniş yayılmış yerimə mexanizmlərindən 

biri  robotun  stabil  hərəkətinə  imkan  verən 

altıayaqlı robotlardır (şəkil 1və 2).  

Bu  robotlarda  iki  yerimə  prinsipinə  rast 

gəlinir: 

 

Tripod addımlaması, 

 

Tetrapod addımlaması.  

Tripod addımlaması zamanı istənilən anda üç 

ayaq yerdə qalır, digər uçu isə yerdəyişmə alır. 

Tetrapod addımlamada daima dörd ayaq yerdə 

qalır.  Ümumiyyətlə  yeriyən  robotların  hərəkət 

mexanizmlərinin  əsasında  bioloji  hərəkət-

---