İ. A. Axundov
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
44
1) Qəza-müdafiə reaksiyaları-Bunlar dərhal patogen amilin təsirindən sonra başlayıb, lakin qısa müddətli olurlar. Belə reaksiyalar bəzən kortəbii xarakter daşıyırlar. Məsələn, beyinin qan ilə təchizi çətinləşdikdə qaraciyər və başqa daxili orqanlarda olan qan, qan dövranında səfərbərliyə alınır. Həyati mərkəzlərin qan ilə təchizini yaxşılaşdırır. Lakin qaraciyərin elə bu qısa müddətdə qan ilə təchizi zəiflədikdə, həmin kiritik vəziyyətdən çıxandan sonra orada degenerativ dəyişikliklər baş verə bilər. 2) Nisbətən möhkəm və davamlı müdafiə reaksiyaları -Bunlar həm yerli və həm də ümumi xarakter daşıya bilirlər. Bu kimi ümumi reaksiyalara orqanizmin ehtiyat imkanlarının səfərbərliyə alınması, funksiyalar və maddələr mübadiləsinin güclənməsi, qoruyucu ləngimənin əmələ gəlməsi və s. aiddir. Yerli müdafiə reaksiyalarına isə faqositoz, qranulasion halqasının yaranması, toxuma inkişafı və baryerlərin güclənməsi, toksinlərin neytrallaşması, regenerasiya və s. göstərmək olar. Ayrı-ayrı konkret hallarda bu müdafiə reaksiyala- rının bəzisi üstünlük təşkil edir. Məsələn, yaralanmada regenera- siya, zəhərlənmədə toksinlərin neytrallaşması və s. 3) Bu reaksiyalara çox möhkəm və uzun müddət, hətta bütün ömür boyu bədəndə qalan müdafiə reaksiyaları aid edilir. Bu kimi müdafiə reaksiyalarından ilk növbədə əks cisimciklərin əmələ gəlməsi aiddir ki, onların nəticəsində bütün ömür boyu həmin xəstəliyə qarşı yoluxmazlıq yaranır. Konpensator reaksiyalarına isə ürək qüsurlarından sol mədəciyin hipertrofiyasını göstərmək olar. Elə orta dərəcəli hipertrofiyanın nəticəsidir ki, çox zaman ürək qüsuru olan şəxs səksən il və daha çox yaşasın, bu kimi həyatı əhəmiyyəti olan orqanda belə bir nöqsanın olmasını bilməsin. Sağalma iki cür ola bilər. Tam və natamam sağalma. Tam sa- ğalmada xəstəliyin törətdiyi bütün funksional və morfoloji dəyişik- liklər aradan qaldırılır. İnsanın sağalmasından söhbət getdikdə isə əmək fəaliyyətinin tam bərpa olunması da nəzərə alınmalıdır.
Bu zaman əlverişli şərait olduqda xəstəlik yenidən baş verə bilər. Buna patoloji vəziyyət deyilir.
45
C. H. Təqdisi sağalmaya aid əsərlərində daima bu fikri sübut etməyə çalışır ki, sağalma nə xəstəliyin sonudur nə də onun geriyə inkişafıdır. Sağalma xəstəliyin sonu sayıla bilməz, ona görə ki, sağalmanın əsasını təşkil edən müdafiə uyğunlaşma reaksiyalarının səfərbərliyə alınması, xəstəliyin lap başlanğıcından və hətta xəstəlik önü dövründən başlayır. Sağalmaya xəstəliyin geriyə inkişafı da de- mək düz deyil, ona görə ki, sağalma yeni keyfiyyətdir. Hər bir xəs- təlikdən sağalan adam xəstəlikdən əvvəl ki, adam deyil. Onun müx- təlif müdafiə uyğunlaşma reaksiyaları, maddələr mübadiləsi və s. tam başqa istiqamətdə fəaliyyətini davam etdirir. Bu məsələyə aid C. H. Təqdisinin “Sağalmanın mexanizm- ləri” (Y. C. Məmmədovla birlikdə, Moskva, Znanie, 1984) adlı kita- bı diqqəti cəlb edir. Kitab da qısa girişdən sonra yığcam şəkildə sağlamlıq, xəstə- lik və sağalma haqqında məlumatlar verilir, xəstə orqanizm necə sağalır məsələsi işıqlandırılır. Sonra sağalmaya mane olan stresslər, zərərli vərdişlər və s. həmçinin sağalmaya əlverişli şərait yarada bilən immun sisteminin güclənməsi, düzgün pəhriz, bədən tərbiyəsi və s. ətraflı təhlil olunur. Sağalmada ekoloji amillərin əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilir. Göstərilir ki, elmi-texniki inkişaf dövründə ətraf mühitdə baş verən bir sıra hadisələr, xüsusilə yeni tərkibli kimyəvi maddələrin yayıl- ması insanların bu növ mühit də uyğunlaşmasını çətinləşdirir. Bu onunla izah edilir ki, həmin maddələrə qarşı evolusiya prosesində insanlarda adaptasiya əmələ gəlməmişdir. Digər tərəfdən insanlar özü də ətraf mühiti o qədər dəyişdirir ki, çox zaman hər hansı bir şəxs məcburiyyət qarşısında özünü də dəyişdirib, ona uyğunlaşdır- mağa çalışır. Sağalma haqqında C. H. Təqdisinin orijinal fikirlərindən biri də sağalmadan sonrakı sağlamlıqdır. O, bir sıra patoloji proseslərdə sa- ğalmadan sonra ki, dövrü izləyərək göstərir ki, həmin bu dövrdə orqanizmin bir çox funksiyaları və maddələr mübadiləsi tam yüksək səviyyədə sabit olmadığından mütləq müəyyən müddət ərzində yaxından həkim nəzarətini tələb edir. Bu zaman aparılan tədbirlər sı- 46
rasında o, bitki mənşəli stimulyatorların qəbul edilməsinə böyük yer verirdi. Bu kimi dərman bitkilərindən alınan müxtəlif preparatların şokdan sonrakı tədbirlərdə yüksək effektli olmasını qeyd etmişdir.
*** Bildiyimiz kimi tibb ən qədim elmlərdən biri sayılır. Əsrlər boyu insanların bu sahədə əldə etdiyi nailiyyətlər ilk dəfə empirik şəkildə nəsildən-nəslə verilmişdir. Sonralar yazı meydana gəldikdə bu məlumatlar müxtəlif əsərlərdə qeyd olunmuşdur. Elə onların əsasında da “xalq təbabəti” yaranmışdır. Müasir tibb xalq təbabətinin nailiyyətlərini olduqca yüksək qiymətləndirir. Orada olan bir çox fikirlər müasir tibbdə geniş tətbiq olunur. Bu proses daima davam edir. Tibbin tarixi məsələlərin öyrənilməsində C. H. Təqdisinin böyük xidmətləri var. Bu da hər şeydən əvvəl onunla izah olunur ki, C. H. Təqdisi bir sıra Şərq və Qərb dillərini bildiyindən bu sahədə olan bir çox ilkin mənbələrlə bilavasitə özünün istifadə etmək imkanı olmuşdur. O, əsərlərində əsas yeri Yaxın və Orta Şərqdə fəaliyyət göstərmiş alimlərin əsərlərinin tədqiqinə həsr etmişdir. Bu qiymətli məlumatların toplanmasının əsasında onun “Orta əsrlərdə Şərqdə tibbin tarixi” (35 çap vərəqi) adlı sanballı monoqrafiyası yaranmışdır. Mən bu monoqrafiyanın əl yazısı ilə tanış olduqda orada hətta müasir tibbin müxtəlif sahələrinə aid qiymətli fikirlərə rast gəldim. Bu monoqrafiya əsas etibarı ilə üç fəsildən ibarətdir. Birinci fəsildə Yaxın və Orta Şərq alimlərinin orta əsrlərdə tibbin öyrənilməsində ədə etdikləri yeniliklərin tarixi, genosoloji səbəbləri aydınlaşdırılır. Bu səbəblərin sırasında əsas yeri Şərqin ümumiyyətlə elm və mədəniyyətin beşiyi olmasına verilir. Çox maraqlı faktlar ilə göstərilir ki, qədim Şərqdə Misir, Çin, Hind mədəniyyətləri ilə bərabər, hələ onlardan heç də geri qalmayan və hətta bir çox cəhətlərdən yüksək səviyyədə olan atəşpərəstlərin mədəniyyəti və onların müqəddəs kitabı sayılan “Avesta” da göstərilən olduqca qiymətli tibbi fikirlər mövcuddur. Bu məsələnin
Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|