İ. A. Axundov
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
47
xüsusilə Azərbaycan üçün çox böyük əhəmiyyəti vardır. Hərçənd ki, bəzi əsərlərdə (“Azərbaycanda tibbin tarixi” İ. K. Əfəndiyev, EA-nın nəşriyyatı, Bakı-1964, rus dilində) Zərdüştün azərbaycanlı olması barədə şübhəli məlumatlar göstərilsədə C.H. Təqdisi inandırıcı faktlar ilə Əbu Reyhan əl-Biruninin “Keçmiş əsrlər tarixi” kitabında Zərdüştün zihuri bəhsində, onun Azərbaycan əhalisindən olması barədə aydın məlumatlar gətirilir. Elə həmin bu mədəniyyət sonralar qədim Yananıstan da tibbin inkişafında olduqca mühüm rol oynamışdır. Bu haqda C. H. Təqdisinin bəzi məqalələrində də məlumatlar vardır. Lakin əfsuslar olsun ki, Zərdüştün azərbaycanlı olmasına baxmayaraq onun özü və “Avesta” haqqında başqa ölkələrdə Azərbaycandan daha çox məlumat vardır. Zərdüştün heykəli Drezden (Almaniya) qalereyasındadır. “Avesta”nın tibbi fikirləri bəzi alimlər (Horst Fixtiner (1924); A. O. Makovelski (1960)) tərəfindən öyrənilmişdir. C. H. Təqdisi “Avesta”nın tibbi və əczaçılıq fikirlərini daha dərindən tədqiq etmişdir. “Əczaçılıq və farmakologiya qədim və orta əsr Azərbaycanında” adlı dissertasiya onun rəhbəriyi altında müdafiə olunmuşdur. Bu əsərdən başqa o digər məqalələrində “Avesta”nın antik dövründəki yunan mədəniyyəti və tibbin inkişafı haqqında olduqca maraqlı konkret faktlar gətirilir. Sonra göstərir ki, Yunanıstanda akademiyalar bağlandıqda, orada fəaliyyət göstərən böyük alimlər Yaxın və Orta Şərqə pənah gətirdilər. Onların köməyi nəticəsində Şərqdə sonralar Cündişapur, Bağdad və bir sıra digər böyük elm ocaqları yaranmağa başlayır. Lakin burada çalışan dahi Şərq alimləri yunan alimlərinin əsərlərinə mexaniki yanaşmayıblar, onları dərindən inkişaf etdirərək, qiymətli əlavələr ediblər. Zəkəriyya Ər-Razi, İbn Sina, İsmayıl Cürcani və bir sıra digər Şərq alimlərinin əsərləri sonralar Avropanın özündə də müasir tibbin inkişafına olduqca mühüm rol oynamışdır. Elə bu fəsildə həmin alimlərin əsərlərində tibbin digər fənlər və xüsusilə fəlsəfə ilə əlaqəsi göstərilir. Şərq alimlərinin əsərlərində olan müşahidə, təcrübə, humanizm və s. haqqında geniş məlumatlar verilir. Bu və sonrakı hissələrdə Şərq həkimlərinin şerlə yazdığı 48
tibbi fikirlər və dahi şairlərin poetik əsərlərində tibbi məsələlərə aid olduqca maraqlı məlumatlar təhlil olunur. “Orta əsrlərdə Şərqdə tibbin tarixi” monoqrafiyasının ikinci fəsli orta əsrlərdə Şərq alimlərinin əsrlərində tibbin nəzəri məsələlərinə həsr olunmuşdur. Burada xüsusi ilə İsmayıl Cürcaninin doqquz cildli “Xarəzmşahlar zəxirəsi” adlı əsərində tibbin predmeti, onun məqsədi, vəzifələri, demək olar ki, müasir təsəvvürə çox yaxın şəkildə izah edilir. Ər-Razi, İbn Sina, İ. Cürcani kimi tibbin o zaman ki, klassikləri, onların bir çox tələbələri, xüsusi ilə Azərbaycan alimlərinin əsərlərində anatomiya və fiziologiyanın bir sıra mühüm məsələləri, ümumi patologiyaya aid xüsusi fikirləri diqqəti cəlb edir. Bu məsələyə həmin alimlərin əksəriyyətinin fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən yanaşması, gələcəkdə xəstəliyin mahiyyətinin aydınlaşdırmasına yaxından kömək etmişdir. Həmin kitabda orta əsrlərin əczaçılıq və farmakologiyasının öyrənilməsində qiymətli materiallar vardır. Məsələ burasındadır ki, elə əczaçılığın tibbdən ayrılması da ilk növbədə VIII əsrdə Şərqdə Bağdad akademiyasında olmuşdur. Bu sahədə Azərbaycan alimlərinin zəhməti az olmamışdır. Onların fikrincə bu işin müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, həkim vaxtını dərman hazırlamağa sərf etməyib, xəstəliyin diaqnozu və onun müalicəsi ilə yaxından məşğul ola bilsin. Lakin elə eyni halda Azərbaycanda həm o zaman əczaçılar və farmakoloqlar müalicə edən həkimlər ilə sıx əlaqədə olmuşlar. O dövrün bir çox həkimlərinin müalicəxanasının nəzdində xüsusi apteklər də varmış. İlk növbədə dərmanşünas yəni farmakoloq sözünə Məhəmməd Mehdi ibn Əli Nəqinin əsərlərində rast gəlinir. O, qeyd edir ki, əczaçı yeni bir dərmanı hazırladıqda əvvəlcədən məsləhət üçün orada işləyən farmakoloqun yanına gedir, sonra həmin məlumat ilə müalicə edən həkimə müraciət edir. “Orta əsrlərdə Şərqdə tibbin tarixi” monoqrafiyasında və bu mövzuda C. H. Təqdisinin əsərlərində orta əsrlərdə işlədilən dərman bitkilərinin müasir tibbdə əhəmiyyəti üzərində xüsusi dayanılır. Belə bir maraqlı fikir diqqəti cəlb edir ki, İbn Sinanın “Tibb qanunu” kitabı və bir çox o dövr ki, əsərlərdə tibbə məlum olan 49
dərman bitkilərinin sayı müasir tibbdə işlədilən dərman bitkilərindən çox idi. Müasir tibb indi getdikcə belə bir qənaətə gəlir ki, dərman bitkilərindən istifadə etmək bir çox kimyəvi maddələrdən effektli və zərərsizdir. O dövr ki, Şərq alimlərinin əsərlərində gigiyena məsələlərinə də fikir verilmişdi. Ümumiyyətlə Şərqdə geniş yayılan “Zərərveri- cini zərərvermədən qabaq məhv et” ideyası profilaktik məsələlərin nə qədər böyük əhəmiyyətə malik olmasını göstərir. Məsələn, belə rəvayət var ki, Zəkəriyya Ər-Razi Bağdad şəhərinin hansı yerində yeni xəstəxana binası tikmək daha məsləhətdir soruşduqda, o, deyib ki, şəhərin müxtəlif ərazilərində bir şaqqa ət asın. Harda o ət hamısından gec xarab olarsa xəstəxananı da orda tikin. Şərq alimləri gigiyenanın hətta müasir tibbə məlum olmayan yeni sahələrinə toxunmuşlar. Məsələn, bu alimlərin bir neçə əsərlərinin sırasında “səfər gigiyenası” adlı əsəri də vardır. Demək olar ki, tibbin iki əsas şöbələrindən sayılan herontologiya və pediatriyanın əsasları da Şərq alimləri tərəfindən qoyulmuşdur. Herontoloji məsələlərin sırasında bu alimlər öz əsərlərində istirahət, əmək və iş şəraitinin gözlənilməsinə, pəhriz qaydalarına böyük yer verilmişlər. Bu əsərlərdə hətta hansı heyvanların ətləri, hansı meyvələrin hansı xəstəliklər də xeyirli olması haqqında geniş məlumatlar göstərilir. Pediatriyaya gəldikdə isə demək olar ki, bu elmin banisi Zəkəriyya Ər-Razi sayılmalıdır. Uşaq xəstəlikləri və irsi xəstəlik- lərin öyrənilməsinə o, müəyyən yer vermişdir. C. H. Təqdisinin “Orta əsrlərdə Şərqdə tibbin tarixi” mono- qrafiyasının üçüncü fəsli orta əsrlərdə Şərq alimlərinin əsərlərində praktik tibbin məsələlərinə həsr olunmuşdur. Burada hər şeydən əvvəl xəstəliklərin təsnifatı verilir. Ayrı-ayrı xəstəliklərin diaqnos- tikası, dinamikası, simptomları, müalicə və profilaktika metodları haqqında məlumat çox zaman sistemlər üzrə göstərilir. Maraqlıdır ki, o dövrün həkimləri xəstəliklərdə rast gəlinən böhranların öyrə- nilməsi və həmin hallardan çıxarılması haqqında öz əsərlərində geniş məlumatlar verirlər. Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|