I e.Ə.ƏIiyev 2016
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1 Bu barədə ətraflı bax: Avropa hüququ. Dərslik E.Ə.Əliyevin ümumi redaktəsi ilə. Bakı, 2016, §6.2.
hüququ formalaşır (məsələn, ÜTT hüququ, BVF hüququ və s.). Məhz belə hüquq fovqəlmilli hüquq adlanır. Əgər fövqəlmilli hüquqla üzv-dövlətlərin daxili (milli) hüququ arasında beynəlxalq təşkilatın (məsələn, ÜTT-nin) səlahiyyətinə aid olan məsələdə ziddiyyət yaranarsa, onda fovqəlmilli hüquq norması tətbiq edilir; dövlətdaxidi (milli) hüquq norması isə dəyişilməlidir. BVF hüququna aid çoxsaylı normalar fövqəlmilli xarakterə malikdir. Elə məsələlər vardır ki, bu məsələlər barədə (onlann sayı 40-dan çoxdur) BVF-nin qəbul etdiyi qərarları üzv-dövlətlər məcburi olaraq icra etməlidirlər. Buna görə də, BVF hüququna fövqəlmilli tənzimetmə metodu xasdır. Fövqəlmilli tənzimetmə metodu həm də inteqrasiya birliklərinin hüquqi nizamasalma mexanizmində tətbiq olunur. Söhbət, hər şeydən əvvəl, Avropa İttifaqı kimi inteqrasiya birliyinin fəaliyyətindən gedir.* Bu birliyin orqanları üzv-dövlətlər üçün məcburi olan və birbaşa tətbiq edilən hakimiyyət xarakterli aktlar qəbul etmək səlahiyyətinə malikdir; bu aktlann hüquqi qüvvəsi üzv- dövlətlərin daxili (milli) hüququndan üstündür; həmin aktlann vasitəsi ilə həyata keçirilən nizamasalma üsulu fovqəlmilli tənzimetmə metodu sayılır. Bu metoddan, bir qayda olaraq, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya münasibətlərinin tənzimlənməsində istifadə olunur. Buna görə də, fovqəlmilli tənzimetmə metodu beynəlxalq iqtisadi hüququn əsas nizamasalma üsulu sayılır. Hansı normalarm köməyi ilə nizamlamasından asılı olaraq, beynəlxalq hüquqda tənzimetmə metodunun iki növü fərqləndirilir: -
-
siyasi-mənəvi tənzimetmə metodu. Beynəlxalq-hüquqi tənzimetmə metodu dedikdə beynəlxalq hüquq normalannm (beynəlxalq müqavilə və beynəlxalq adət hüquq normalannm) vasitəsilə tətbiq olunan nizamasalma üsulu
78
başa düşülür. Beynəlxalq hüquq özünün nizama saldığı dövlətlərarası münasibətlərə, xüsusilə, beynəbcalq müqavilə normalanmn vasitəsilə tətbiq olunan tənzimetmə metodu ilə təsir göstərir. Bununla yanaşı, dövlətlərarası münasibətlərin hüquqi tənzimetmə mexanizmində beynəlxalq-adət hüquq normaları da mühüm yer tutur. Siyasi-mənəvi tənzimetmə metodu dedikdə beynəlxalq hüquq normaları sayılmayan davramş qaydalan vasitəsilə həyata keçirilən nizamasalma üsulu başa düşülür. Beynəlxalq hüquq normalan sayılmayan davranış qaydalarına isə, ilk növbədə, hər şeydən əvvəl, siyasi-mənəvi normalar aiddir. Siyasi-mənəvi normalar dedikdə «mülayim hüquq» normalan başa düşülür. Təbii ki, öncə «mülayim hüquq nədir?» sualına cavab verməliyik. Qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar (son 20-30 illər ərzində) «mülayim hüquq» kimi konsepsiya inkişaf etmişdir. «Mülayim hüquq»* dedikdə məcburi hüquqi qüvvəsi olmayan və beynəlxalq müqavilə sayılmayan tövsiyə xarakterli beynəbcalq aktlar (beynəbcalq təşkilat və orqanlann qətnamələri, birgə bəyanatlar, rəsmi məlumatlar və s.) başa düşülür (məsələn, keçən yüzilliyin 40-cı illərində antihitler koalisiyası ölkələrinin keçirdikləri konfranslann qərarlan; ATƏT-in sənədləri və s.). Belə aktlar beynəlxalq-normativ hüquqi aktlar hesab edilmir; həmin aktlarda beynəlxalq hüquq normalan deyil, siyasi-mənəvi normalar ifadə olunur. Buna görə də onlann məcburi hüquqi qüvvəsi yoxdur. Lakin, buna baxmayaraq, «mülayim hüquq» normalanmn böyük mənəvi-siyasi gücü və qüvvəsi vardır. Belə ki, həmin normalar məcburi hüquqi qüvvəsi olan beynəlxalq hüquq normaları ilə eyni dərəcədə dövlətlərarası beynəlxalq münasibət iştirakçılanna siyasi-mənəvi təsir etmək xüsusiyyətinə malikdir. Digər tərəfdən, «mülayim hüquq» normalan əsasında dövlətlərin praktikası vasitəsilə beynəlxalq-adət hüquq normalan yarana bilər.^
79
«Mülayim hüquq» normalannm, xüsusilə, beynəlxalq təşkilat və orqanların fəaliyyəti üçün böyük əhəmiyyəti vardır; beynəlxalq təşkilat və orqanların fəaliyyəti sayəsində isə beynəlxalq münasibətlərin geniş dairəsi tənzimlənir. «Böyük Səkkizlik» (ABŞ, Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya, Kanada, Yaponiya, İtaliya və Rusiya Federasiyası) çərçivəsində qəbul olunan sənədlərdə də «mülayim hüquq» normaları ifadə edilir; bu normalar məcburi-hüquqi əhəmiyyətə malik olmasa da, dövlətlərarası beynəlxalq münasibətlər sistemində böyük rol oynayır. Belə ki, «Böyük Səkkizlibı beynəlxalq təhlükəsizlik, iqtisadi, maliyyə, beynəlxalq mübahisələrin həlli, beynəlxalq cinayətkarlıqla (beynəlxalq korrupsiya və rüşvətxorluq, terrorizm, narkobiznes, «çirkli» pulların yuyulması və digər təhlükəli cinayətlərlə) mübarizə və başqa sahələrdə vacib beynəlxalq məsələlər barədə müvafiq qərarlar qəbul edir; həmin qərarlar məcburi hüquqi qüvvəyə malik olmasa da, beynəlxalq münasibətlərin tənzimlənməsinə böyük təsir göstərir. «Mülayim hüquq» normaları vasitəsilə həyata keçirilən tən- zimetmə metodu tövsiyə xarakterli nizamasalma üsuludur; o, siyasi-mənəvi nizamasalma metodu hesab edilir. Buna görə də, həmin metod beynəlxalq-hüquqi tənzimetmə vasitəsi sayılmır. «Mülayim hüquq» normalannın hüquqi təbiətinə və xarakterinə alimlərin baxışlan müxtəlifdir. Bu, beynəlxalq hüquq doktrinasında (elmində) mübahisəyə səbəb olan məsələlərdən biridir. Bəzi müəlliflər hesab edirlər ki, beynəlxalq hüquqa həm də, eyni zamanda, transmilli hüquq vasitəsilə tənzimetmə metodu xasdır.' Transmilli hüquq konsepsiyasının əsasını keçən yüzilliyin 50-ci illərində amerikalı alim F.S.Cessun qoymuşdur. Bu konsepsiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, beynəlxalq münasibət işti- rakçılannm özləri hüquq normalan müəyyənləşdirirlər və bu normalar nə daxili hüquq, nə də beynəlxalq hüquq normalandır; on- 1 Шумилов B.M. Международное OKOHONranecKoe право.Учебник. Ростов- на Дону, 2003, с.20. 80
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|