Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

HAL-HAZIRDA BMT-NİN STRUKTURUNDA VӘ FӘALİYYӘTİNDӘ OLAN ÇATIŞMAZLIQLAR

BMT bir beynəlmiləl qurum kimi öz quruluş və fəaliyyətinə görə bütün dünyada bəşər cəmiyyətinin hərtərəfli surətdə ehtiyaclarını aydındır ki, təmin edə bilmir. Xüsusilə, ona görə ki, BMT 50 il bundan qabaq və II Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonrakı dövrdə mövcud olan şəraitdə formalaşmışdır. Ümumiyyətlə, onun yaradılmasından əsas məqsəd beynəlxalq aləmdə sülh və əmin-amanlığı qorumaq olmuşdur. Halbuki, dünya problemləri təkcə bununla məhdudlaşmır və müxtəlif sahələrdəki o cümlədən, iqtisadi, ictimai, mədəni-maarif, hüquqi, ekoloji və s. məsələlərin ümumdünya səviyyəsində həll edilməsi zərurəti kəskinliklə gündəlikdə durmaqdadır. BMT kimi böyük bir qurum gərək bütün bu problemləri vaxtında nizamlaya bilsin. Hərçənd ki, o, mümkün qədər həmin işlərin həllinə çalışır. Lakin öz nizamnaməsindəki bəzi çatışmamazlıqlar ucbatından kamil surətdə dünya problemlərinin bütövlüklə aradan qaldırılmasında acizdir. Sülh və təhlükəsizliyin bərqərar edilməsində də onun fəaliyyəti daha çox böyük və qüdrətli dünya dövlətlərinin istəyindən və rəqabətindən asılı olmuşdur. BMT-nin quruluşundakı bəzi çatışmamazlıqlar aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Dünya işlərinin tənzimlənməsi və idarə edilməsi məqsədilə bəşər cəmiyyətinin müştərək ehtiyaclarının bütövlüklə təmin olunması, BMT nizamnaməsindəki bəzi çatışmamazlıqlar üzündən qeyri-mümkündür. Belə müştərək sahələrə, sülh və təhlükəsizlik, iqtisadi-ictimai, siyasi, elmi-mədəni, hüquqi, ekoloji və s. aid etmək olar.

2. Təhlükəsizlik şurasının 5 daimi üzvünün “veto hüququ”na malik olması üzündən, sülh və təhlükəsizlik məsələlərinin tənzimlənməsində digər üzv dövlətlərin rolu çox zəifdir.

3. Ümumi yığıncağın BMT-nin çıxardığı qərarlara və əməli fəaliyyətinə təsirinin çox zəif olması, habelə onun qətnamələrinin yalnız tövsiyə və məsləhət xarakteri daşıması, bu qurumun əsas nöqsanlarından biridir. Halbuki, həmin orqan BMT-nin əsas strukturlarından biri kimi həlledici rola malik olmalıdır və Təhlükəsizlik Şurası, Iqtisadi-ictimai Şura, Beynəlmiləl Әdliyyə Məhkəməsi və s. orqanlar onun tabeçiliyinə keçməli və ümumi yığıncağın qərarlarına əsasən fəaliyyət göstərməlidirlər.

4. BMT bir neçə qüdrətli dünya dövlətinin təsiri altındadır. Xüsusilə, onun iqamətgahının Nyu-Yorkda yerləşməsi və ABŞ dövlətinin bu beynəlxalq qrumun işlərinə öz istədiyi kimi müdaxilə etməsi, BMT-nin quruluşundakı əsas nöqsanlardan hesab olunur.

Həm Soyuq Müharibə, həm də ondan sonrakı dövrlərdə ABŞ-ın BMT işlərinə güclü müdaxiləsi və bu müdaxilənin mənfi təsiri göz qabağındadır.

Son illərdə BMT-nin digər üzvləri təhlükəsizlik şurasına daxil olan dövlətlərin sayını 15-dən 26-ya qədər artırmaq istəsələr də, məhz ABŞ-ın buna güclü müxalifət göstərməsi nəticəsində həmin iş baş tutmamışdır.

5. BMT-nin strukturunun qeyri-mütənasibliyi, onun daha bir çatışmamazlığıdır. Ümumi yığıncağın 51-ci iclasında Baş katib Koffe Annan çıxış edərək, məhz bu barədə bir sıra tənqidi fikirlər söyləmişdir. O demişdir ki, bir mövzu ətrafında bir neçə dəfə iclasların keçirilməsi, əsas məqsədlərdən fəaliyyətlərin yayınması, qərarların təsirsizliyi, iş bölgüsünün qeyri-məntiqi olması və s. nöqsanlar BMT orqanlarında bürokratiyanın yaranması ilə nəticələnmişdir.

6. Bəzi ümumdünya problemlərinin həllində zəruri olan təşkilatdaxili qurumların mövcud olmaması BMT-nin daha bir çatışmamazlığıdır. Beynəlxalq cərimələrin tətbiqi, terorizm və narkotiklərin yayılması ilə mübarizə, hərbi cinayətkarların cəzalandırılması və s. məsələlərin həllindəki süstlük məhz bu səbəbdəndir.

7. ABŞ kimi bəzi ölkələrin öz öhdəliklərinə əməl etməməsi ucbatından, BMT-nin maliyyələşdirilməsi və büdcə çatışmamazlığında əmələ gəlmiş böhranlar daha bir mənfi faktordur.

8. Təhlükəsizlik Şurasının quruluşu və fəaliyyətnidəki qeyri-mütənasiblik, üzvlərin daimi və ya qeyri-daimi üzvlərə bölünməsi, ən əsas mənfi cəhətlərdən biridir. Bəzi dövlətlərin “veto hüququ”na malik olması bu qurumun dünya ictimaiyyətinin ehtiyaclarına cəvab verməsinə imkan yaratmır. BMT-nin sabiq baş katibi deyirdi ki, Təhlükəsizlik Şurasının tərkibi hökmən dəyişdirilməlidir və hal-hazırkı şəkildə bu qurumun fəaliyyəti dünyadakı ictimai, iqtisadi və siyasi durumun reallıqları ilə heç cür uzlaşa bilməz.

9. BMT-nin digər orqanları ilə müqayisədə Təhlükəsizlik Şurası çox böyük təsir qüvvələrinə malikdir. Bu qurum BMT baş katibinin seçilməsi və Beynəlmiləl Әdliyyə Məhkəməsinin hakimlərinin təyin edilməsində həlledici rol oynayır və Qəyyumluq Şurasının işlərinə birbaşa müdaxilə edir. Başqa sözlə, Təhlükəsizlik Şurası başqa orqanlarla heç də bərabər hüquqa malik deyil, daha doğrusu, o, BMT-nin əsas və təyinedici funksiya daşıyan qurumuna çevrilmişdir.