Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(6-3-3) NӘTİCӘLӘR, ARAŞDIRMA VӘ QİYMӘTLӘNDİRMӘ

Ümumiyyətlə, sudanlı Mehdi hərəkatı Sudan müsəlman əhalisinin dini, fikri və siyasi həyatında çox mühüm rol və tə᾽sirə malik olub, Afrika xalqının anti-imperialist ruhundan xəbər verir. Sudanı azad etməklə bərabər, qərb dövlətlərinin, xüsusilə Ingiltərənin məntəqə ölkələri üzərində ağalığının qarşısını aldı. Həmçinin, Afrika müsəlmanlarının inti-imperialist mübarizələrinin artma gedişinə də böyük tə᾽sir göstərmişdir. Somali xalqının azadlıq hərəkatı və Molla Məhəmməd Abdulla qiyamı (1899-1920-ci əllərdə) da bu hərəkatın nəticələrindəndir.

Mehdi hökuməti və dövlətinin ingilislərin əli ilə dağılmasından sonra onun ardıcılları «Әnsar» firqəsi və «Ümmət» partiyası çərçivəsində, Sudanın siyasi səhnəsində fəaliyyət göstərirdilər. Misir və Ingiltərənin 54 illik (1899-1953) müştərək istilası dövründə şücaətlə mübarizə aparaq, ölkənin azadılığı üçün çalışdılar və beləliklə, sudalı Mehdinin islahatçı məktəbi, qiymətli bir irs kimi Sudanın və məntəqə əhalisinin inti-imperialist mübarizəsinə arxa olurdu. Ingiltərənin islamçıları, Mehdi hərəkatının tərəfdarları və ardıcıllarını susdurmaq, nəzarət altına almaq və din rəhbərlərinin qət᾽i tə᾽sirlərini məhv etmək üçün çoxlu sə᾽y göstərməsinə baxmayaraq, bu hərəkatı Islam ümmətindən ayıra bilmədi.

Buna görə də, I Dünya Müharibəsi dövründə Osmanlı xəlifəsinin cihad e᾽lan etməsi və müctehidlərə qohulmasının ardınca Әnsar firqəsi Mehdinin oğlu ‒ Seyid Әbdül Rəhmanın başçılığı altında reaksiya göstərərək, ingilislərin nigarançılığına səbəb oldu. Lakin ingilislərin təfriqə salması, tə᾽sirsiz qalmadı və Seyid Әhbül Rəhmanın havadarlarından bir hissəsi ondan ayrıldılar.

Sudana müstəqillik qazandırmaq məqsədilə, «Ümmət» siyasi partiyasını yaratdılar. Bu partiyanın daxilindən «Milli cəbhə» adlı digər partiya yarandı. Ingiltərədən müstəqillik alaraq Misirə birləşmək arzusunda olan Xətmiyyə fiiqəsinin rəhbəri Seyid Әli Mir Qəni də onları himayə edirdi. 1956-ci ildə Sudanın müstəqillik qazanması və yeni respublika qurulmasına baxmayaraq, Mehdinin ardıcılları olan qrup və firqələrin heç biri bu ölkədə siyasi hakimiyyətə ələ ala bilmədilər.

Seyid Әdbül Rəhmanın bu dövrdəki xidmətlərini hamı xatırlayır. O, 1959-cu ilin martında vəfat etdi və Әnsarın rəhbərliyi oğlu Seyid Siddiqə keçdi. 1961-ci ildə Seyid Siddiqin ölümü ilə, Әnsarın dini rəhbərliyi qardaşı oğlu Seyid Hadiyə, siyasi rəhbərliyi isə oğlu Seyid Sadiqə keçdi. Həmin dövrdə hakimiyyət general Ibrahim Әbdulun başçılığı ilə hərbiçilərdə idi. Bu dövrdə iki ifratçı siyasi qrup ‒ yə᾽ni kommunistlər və Ixvanul-müslimin ‒ çox genişlənmişdilər. Kommunistlər öz faəliyyətlərinə 1944-cü və Ixvanul-müslimin isə Misirdəki mərkəzi şö᾽bənin tə᾽siri altında, 1928-ci ildən başlamışdılar.

1969-cu il çevrilişindən sonra Cəfər Nəmiri hakimiyyətə gəldi. Çinə meyilli olduğu üçün kommunistlərin nüfuzu və əməkdaşlığı, islamçı qrupların, o cümlədən Ixvanul-müslimin və Әnsarın sıxışdırılması başlandı. O, Әnsarın rəhbərinin yaşadığı Aba adasını bombalayaraq, onu ‒ Imam Hadi əl-Məhdi, sudanlı Mehdinin nəvəsi ‒ öldürdü. Nəmirinin bu dəhşətli cinayətindən sonra Әnsarın siyasi arenadakı hüzurunun azalması nəzərə çarpır.

Lakin Sudanın siyasi səhnəsində digər islamçı partiya və qruplar fəaliyyət göstərirdi. Onlardan ən mühümü Doktor Turabinin rəhbərlik etdiyi və Ixvanul-müsliminin bir budağı olan «Islam cəbhəsi»idi. Bu cərəyan general əl-Bəşirin çevrilişini himayə etməklə, onu hamının qəbul etdiyi bir hökumətə çevirmişdir. Әl-Bəşir hökuməti yoxsulluq və aclıq, güclü tənəzzül, cənub və oradakı separatçı məsihilər məsələsi, siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə imperializmin hücumu və mühasirə etməsi kimi problemlərlə üzləşmişdi.

Hazırkı partiyalardan biri də, Sadiq əl-Mehdinin rəhbərlik etdiyi «Ümmət» partiyasıdır. O, iki dəfə hakimiyyətə çatmasına baxmayaraq, digər partiyalarla möhkəm blok yarada bilmədiyinə görə, öz proqramlarını həyata keçirə bilməmişdir. O, insana hörmətin qorunması, yeni Islam sistemlərinin yaradılması, milli və islami birlik, şimalla cənubun əməkdaşlığı, xaricə bağlılığın ləğvi, zülmə əl atmamaq, ictimai və Sudanın problemlərinin həlli üçün ictimai və sülhsevər yolların tapılmasının vacibliyi fikirləri ilə sudanlı Mehdinin siyasi səhnədə qalan ardıcıllarındandır.

Sadiq Abdulla əl-Macidin rəhbərliyi ilə Ixvanul-müslimin qrupu Osman Mərcəninin rəhbərliyi ilə Millətçi Demokratik Birliyi Partiyası, Sudanda siyasi və ictimai fəaliyyət göstərən digər mühüm partiyalardandır.

Hər halda, sudanlı mehdi hərəkatı bu hakimiyyəti ələ almaq iqtidarında deyil. Başqa sözlə, hərakatın rəhbərinin ölümündən sonra onun canişinləri daxili ixtilaflar üzündən, hərakatın ilkin hədəflərini icra etmək gücündə deyildilər. Çünki birincisi əxlaqi və sufizm əsaslarına malik olmaq və ağlı, dəlili, fəlsəfəni kənara qoymaqla, yeni hökumət məsələlərini həll edə bilmirdi. Ikincisi, işlərin icrası zamanı keçmiş idarə sistemindən istifadə və bu keçmiş dövlət mə᾽murlarını əməkdaşlığa də᾽vət edirdi. Onlar da casusluq və sair əməllərlə, hərəkatın əxlaqi və hökumət süqutu üçün zəmin yaradırdılar. Bu təcrübə həm qələbə, həm də məğlubiyyət üçün yaxşı dərs ola bilər. Cihad, mübarizə, şəhidlik, haqq uğrunda mübarizə, inti-imperializm və birliyin olmamasından, ağıl və ictihaddın səhv dərki və onların məğlubiyyəti üçün zəmin yaratmış yeni məsəllərə qarşı anlayışın olmamasından irəli gələn ibrət dərsidir.