Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

    
Quru   və   səhra   bozqırlarının  iqlimi  kəskin
kontinentaldır.   Avrasiyada   şərqə   getdikcə   kontinentallıq
artır. Zonanın Avropa hissəsində orta illik temperatur 5-
9ºC-dir,   Asiyada   3-4ºC-dir.   Qərbdə   orta   aylıq
temperaturun amplitudası 32-36ºC-yə yaxın, şərqdə 35-
40ºC-dir. Şimaldan cənuba doğru illik yağıntıların miqdarı
300-350-dən  200mm-ə qədər azalır.
Quru səhra bozqırlarının iqlimi üçün yağıntıların il
müddətində   bərabər   paylanması   səciyyəvidir.
Müşahidələr   göstərir   ki,   həm   Volqaboyunda,   həm   də
Şərqi   Qazaxıstanda   aylar   üzrə   yağıntıların
paylanmasında   aydın   ifadə   olunan   maksimum   yoxdur.
Bununla da şabalıdı torpaqlar yağıntılarının xeyli hissəsi
isti vaxtlara təsadüf edilən qaratorpaqlardan fərqlənirlər.
Məsələn,   Şimali   Qazaxıstanda   qaratorpaqlarda   qışda
Şəkil 16.1.Bozqır zonası torpaqlarının coğrafi yayılma arealları: 1 – 
qara torpaq; 2 – şabalıdı torpaq; 3 – dağlıq ərazi bozqırlarının 
qaramtıl və şabalıdı torpaqları
91

---

10%-ə qədər, yazda və payızda 20%, yayda 50% yağıntı
əmələ gəlir. Mərkəzi Qazaxıstanda quru bozqır şəraitində
qışda və yazda 20%-ə qədər, yayda və payızda isə 30%
yağıntı düşür.
Quru və səhra bozqır landşaftlarında buxarlanma
atmosfer   yağıntıları   miqdarından   çoxdur,   rütubətlənmə
əmsalı 0,33-0,50-yə yaxındır. Güclü küləklər torpağı çox
qurudur və eroziyanın şiddətlənməsinə səbəb olur.
Şabalıdı   və   qonur   torpaqlar   vilayətlərində  bitki
örtüyünün  tərkibində   yabanı   taxıl   otları   və   yovşanlar
üstünlük təşkil edir ki, onların miqdarı şimaldan cənuba
doğru artır.
L.E.Rodinin   və   N.İ.Bazileviçin   (1965)
məlumatlarına   əsasən   quru   bozqır   bitkilərinin   biokütləsi
1000   s/h-a   yaxındır,  həm   də   biokütlənin   əsas   80%   və
daha   çox   hissəsi   bitkilərin   yeraltı   orqanlarının   payına
düşür.
Bitki   örtüyü  olduqca   müxtəlifdir.   Şoranlaşmış
sahələrdə   bitki   örtüyü   seyrəkdir,   onun   tərkibində   kollar
üstündür. Nisbətən yaxşı rütubətlənən sahələrdə taxıllar
əsas yer tuturlar. Şoran torpaqlarda şoran bitkiləri qrupu
inkişaf etmişdir.
Torpaqəmələgətirən   süxurlar  dördüncü   dövr
Xəzər transqressiyası çöküntülərindən başlayaraq aşağı
paleozoy   metomorfik   və   Qazaxıstanın   püskürmə
süxurlarına   qədər   müxtəlif   yaşlı,   tərkibli   və   mənşəli
süxurlar   üzərində   yerləşən   lös   şəkilli   gillicələrdir.  Lös
şəkilli çöküntülərin qalınlığı olduqca dəyişkəndir. Qərbdə
olan   qalın   çöküntülər   Qazaxıstanda   nazik   (   1-1,5m   )
örtüklə   əvəz   edilir.   Kip   yerli   süxurların   səthə   yaxın
92

---

yerləşdiyi   sahələrdə   lösşəkilli   örtük   süxurları   kobud
qırıntılarla   zənginləşmişdir.   Torpaq   səthində   qırıntılı
hissəciklərin eol (külək fəaliyyəti) differensiasiyası nəticəsi
olaraq çox vaxt daşlı-çınqıllı məhsullar toplanır.
Ayrı-ayrı   rayonlarda   qumlu   massivlər   küləklərin
əmələ gətirdiyi qədim delta süxurları yayılmışdır. Astraxan
və   Tersk-Kumsk   qumları,   Böyük   və   Kiçik   Barsuklar,
Aralyanı Qaraqumlar və başqaları belələlərindəndir.
Bəzi   yerlərdə   torpaqəmələgətirən   süxurlar
şorlaşmışdır.
Quru   çöllər   şəraitində   torpaqların   əmələ
gəlməsində   mezo   və   mikrorelyef   formaları,   düzənlik   və
dağları, təpəli vilayətlərdə çökəklər və xırda hündürlüklər,
Mərkəzi   Qazaxıstan   ərazisində   xırda   palçıq   vulkan
formaları, İrtışın sağ sahillərində yal relyef formaları çox
böyük rol oynayırlar.
16.2. Quru, bozqır və səhra bozqır torpaqlarının
morfoloji xüsusiyyətləri
Şabalıdı   torpaqların   morfoloji   profili   aşağıdakı
quruluşa malikdir:
A   qatı  bozumtul-qəhvəyi   rəngli   olmaqla   yanaşı,
bitki   kökləri   ilə   zəngindir.   Yuxarı   hissədə   təbəqəlilik
müşahidə edilir. Bəzən isə ən üst qatda nazik yarpaqvari
qaysaq nəzərə çarpır. Strukturu topavaridir. Qalınlığı 15-
25 sm-dir (şəkil 16.2).
B   qatı  keçid   qatıdır,   qırmızı-qonur   rəngdədir,
kipləşmiş,   strukturu   üstə   iri   topavari,   aşağı   hissədə
qısaprizma   şəkillidir.   Qalınlığı   20-30   sm-dir.   Dərində
93

---

bəzən   ağgözlüklər   şəklində   karbonat   yenitörəmələrinə
rast gəlinir.
C   qatı  sarımtıl   qonur,   lösşəkilli,   çox   vaxt   üst
hissədə karbonat yenitörəmələri olan çınqıllı gillicələrdən
ibarətdir.   1-dən   1,5   m-ə   qədər   dərinlikdə   adətən
unabənzər gips tenitörəmələri yerləşir.
Şabalıdı   torpaqlar   üç   yarımtipə   ayrılır:   25   sm-ə
yaxın və daha çox qalınlıqda humus qatına malik,  tünd-
şabalıdı, 20 sm-ə yaxın A qatı olan şabalıdı və 15 sm-ə
yaxın humus qatı və səthində aydın ifadə olunan nazik
qaysaqlı   qabığın   olması   ilə   fərqlənən  açıq-şabalıdı
torpaqlar. Tünd-şabalıdı torpaqlarda A+B qatının qalınlığı
60 sm-ə, şabalıdı torpaqlarda 50 sm-ə və açıq-şabalıdı
torpaqlarda 40 sm-ə yaxındır.
Qonur   səhra-bozqır   torpaqları   öz   qurluşuna   görə
açıq-şabalıdı torpaqlarda yaxın xüsusiyyətlərə malikdirlər.
A   qatı  qonur   rəngdə,   10-15   sm-ə   yaxın
qalınlıqdadır.   Səthdə   qaysaqlı   təbəqə   aydın   seçilir.
Strukturu   topavaridir,   lakin   möhkəm   deyil   və   dərinliyə
doğru qat daha çox yumşalır.
B  qatı  qəhvəyiyə   çalan  qonur  rəngdədir,  bərkdir,
strukturu   topavari-qısaprizmavaridir,   aşağı   hissəsində
ağgözcüklər   şəklində   karbonat   yenitörəmələri   var.
Qalınlığı 20 sm-ə yaxındır.
C   qatı  qonur-küləşi   çox   vaxt   prizmavari   stuktura
malikdir. Yuxarı hissədə B qatı sərhəddində ağgözcüklər,
alt 50 sm dərinlikdə isə gips yenitörəmələrinə rast gəlinir.
94

---