Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

cənub-rus   bozqırlarının   qranit   çıxıntıları   üzərində   elə
torpaqlar əmələ gəlir ki, onlar “həm öz qalınlığına, həm də
rənginə görə tipik qara torpaqlardan çox aşağıdır”.
8
Mərkəzi-qaratorpaq
 
vilayətlərində
 
təbaşir
süxurlarının   üzə   çıxdığı   sahələrdə   qara   torpaqlar   deyil,
onlardan kəskin fərqlənən nazik, pis ifadə edilmiş profilə
malik “popeluxlar” əmələ gəlir. Beləliklə, meşə şəraitində
olduğu   kimi   bozqır   landşaftları   şəraitində   də
torpaqəmələgətirən   süxurlar   torpaqəmələgəlmədə
mühüm rol oynayırlar.
Qara torpaqların tipik nümayəndələrinin görünüşü
və xassələri xeyli dərəcədə torpaqəmələgətirən süxurların
-   çaylararası   əraziləri   örtən   pleystosen   çöküntülərinin
tərkibi   və   quruluşu   ilə   müəyyən   edilir.   Ukraynanın
ərazisində   bu   çöküntülər   arasında   tozlu-gillicə   tərkibli
löslər yayılmışdır.  Orta rus  təpəliklərində  də lösəbənzər
çöküntülər üstünlük təşkil edir, yalnız ayrı-ayrı sahələrdə
qara   torpaqlar   qırmızı-qonur   qumlu-gilli   pliosen
çöküntüləri üzərində əmələ gəlmişdir. Paleogen (qumlar,
qumsallar, gillər) və tabaşir dövrünün (tabaşir və tabaşirə
oxşar   mergellər)   çöküntü   süxurları   qara   torpağın
əmələgəlməsinə   səbəb   olmurlar.   Lösşəkilli   gillicələr
Tombov   düzənliyi   daxilində   Orta   Rus   təpəliklərindən   və
parçalanmış     Volqaboyu   düzənliklərindən   şərqə   tərəf
yayılır ki, orada yamaclar üzərində bu süxurlar çöküntü
süxurlarının (paleogen dövrünün qumsalları) çınqılları ilə
zənginləşir.   Yergeni   təpəliklərində   torpaqəmələgəlmə
qırmızı-qonur pliosen gillicələrini əhatə edir. 
8 В.В.Докучаев. Русский чернозем. Изб.соч.,Т.I, М.Госсельхозиздат, 
1948, стр.239
74

---

Orta Rus təpəliklərindən cənuba doğru, daş-kömür
dövrünün çöküntülərinin (Donetsk alçaq sıra dağları) və
dokembr   kristal   süxurlarının   (Azon   kristal   massivi)   üzrə
çıxdığı sahələrədə, lösşəkilli çöküntülərin qalınlığı azalır,
Ön Qafqazda isə yenidən kəskin surətdə artır.
 Dnepr və Don çaylarının aşağı axınları boyu xeyli
sahədə   qədim   allüvial   və   flüvioqlyasial   çöküntülər
yayılmışdır. 
Volqa   vadisi   arxasında   losşəkilli   örtük   çöküntülər
arasında sırt yüksəkliklərinin ağır gillicələri və kiçik qum
massivləri   (Buzulusk   iynəyarpaq   meşəsi)   vardır.   Ural
yaxınlığında   örtük   çöküntülərinin   tərkibi   yerli   qırıntı
materiallarla
 
yüksək
 
dərəcədə
 
zənginləşir.
Torpaqəmələgətirən  süxurlar Perm sahəsində bənövşəyi
qırmızı   rəngə   çalır   və   bəzi   yerlərdə   bənövşəyi-qırmızı
rəngə   keçərək   daha   kobud   qranulometrik   tərkibə   malik
olurlar.
Uraldan   şərqə   doğru   örtük   təşkil   edən   lösşəkilli
gillicələr   əsas       torpaqəmələgətirən   süxur   olaraq   qalır,
Uralarxası   yayla   və   Şimali-Qazaxıstan   təpəlikləri
arasındakı   lösşəkilli   gillicələr  qum   zonaları   ilə  kəsilir  ki,
onların   üzərində   lentşəkilli   iynəyarpaq   meşələr   (borlar)
əmələ   gəlir.   Şimali-Qazaxıstan   yüksəklikləri   daxilində,
hertsin   platforması   bünövrəsinin   kip   süxurlarının   səthə
yaxın yerləşdiyi sahələrdə lösşəkilli örtük süxurlar yüksək
dərəcədə   çınqıllıdır.   Sonra   Şərəqə   doğru   Altaya   qədər
lösşəkilli çöküntülər örtüyü uzanır ki, onların da fonunda
İrtış   və   Ob   çaylarının   və   onların   bəzi   qollarının   geniş
vadisində iri qumlu massivlər yerləşir.  
75

---

Qaratorpaqların   inkişaf   etdiyi   Orta   və   Şərqi   Sibir
düzənliklərində   də   əsas   torpaqəmələgətirən   süxurlar
lösşəkilli çöküntülərdir.
Torpaq   örtüyü   strukturunun   əmələgəlməsində
mezo   –   və   mikrorelyef   formalarının  çox   mühüm
əhəmiyyəti   vardır.   Şərqi   Avropa   hissəsi   üçün   səciyyəvi
olan   çaylararası   dərə-qobu   sisteminin   hissələrə   ayrılma
dərəcəsi,   daxil   olan   enerjinin   və   atmosfer   rütubətinin
paylanmasına səbəb olur. Qazaxıstanın alçaq təpələrinin
və Qərbi Sibirin cənub hissəsinin əsas relyefində, yüksək
relyef   formaları   da   eyni   əhəmiyyətə   malikdirlər.   Şərqi
Avropa hissəsinin qaratorpaq zonasında səthin hissələrə
ayrılmasının   nəticəsi   olaraq   qrunt   sularının   səviyyəsi
olduqca   aşağı   düşmüşdür.   Burada   yumayan   su   rejimi
səciyyəvidir.  Qərbi   Sibir   bozqırlarının   zəif   parçalanması
qrunt sularının torpaqəmələgəlməyə böyük təsir etməsinə
səbəb olur. 
Qaratorpaq   zonasının   mezo   və   mikrorelyefləri
sırasında,   suayrıcıları   və   geniş   çay   terrasları     üçün
depressiya prosesləri (bozqır nəlbəkiləri, podlar, tomarlar
və s.) səciyyəvidir.
15.3. Qaratorpaqların morfoloji xüsusiyyətləri.
Qara torpaqların adını müəyyən edən, ən səciyyəvi
morfoloji xüsusiyyət, onların yaxşı inkişaf etmiş, intensiv
qara   rəngə   malik   olan   çürüntülü   –   akkumulyativ   qata
malik olmasıdır (şəkil 15.2).
76

---

Şərqi
 
Avropa
hissəsində
 
qaratorpaq
zonasının   şimal   hissəsini
tipik
 
və
 
yuyulmuş
qaratorpaqlar tutur.
Tipik   qaratorpaqların
profili   aşağıdakı   morfoloji
quruluşa malikdir.
A
0
  qatı   –  bozqır
keçəsi. 1-2 sm qalınlığı olan
bu   qat   bitki   qalıqlarından
ibarətdir   və   yalnız   xam
torpaqlarda  rast gəlir.
A   humus   –   qatı.
Rütubətli vəziyyətdə bu qatın
rəngi   intensiv   qaradır.  Qatın
qalınlığı   40-60   sm-   dır.Qat
bitki kökləri ilə zəngindir.
B qatı –  keçid qatdır, tədricən torpaqəmələgətirən
süxurların rənginə keçən, qaramtıl-qonur rəngə malikdir.
A qatından B qatına humusun axın süzüntüləri və dilləri
daxil olur.  Profilin yuxarı hissəsində struktur topavaridir,
aşağı keçdikdə o, aydın ifadə olunmayan qısa prizmatik
şəkil   alır.   Az   miqdarda   köklər   vardır.   Qatın   aşağı
hissəsində   karbonat   yenitörəmələri   mövcuddur.   Keçid
qatının qalınlığı 40-60 sm-dir. 
C qatı  – torpaqəmələgətirən   süxur. Qatın   yuxarı
hissəsində   çox   zaman   bol   karbonat   yenitörəmələri-
yalançı mitsellərin zəif ləkələri, ağgözcüklər və ya daha
bərk konkresiyalar (durnacıqlar) olur. Bəzi tədqiqatçılar bu
Şəkil 15.2. Dokuçayev adına 
Torpaqşünaslıq muzeyində 
qaratorpaq monoliti.
77

---