İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

nə alınır.  Hind quşlarında düyünün kapsulası ləng inkişaf edir və 
digər quş növlərindən  fərqli  olaraq tam  şəkildə  inkişaf etmir.
D iaqnoz. 
Quşların  vərəminə  diaqnoz  qoymaq  üçün  onun 
epizootoloji  xüsusiyyətləri,  kliniki  əlamətləri  və  patoloji-anato­
mik  dəyişdikləri  nəzərə  almır,  bakterioloji  müayinə  və  immu- 
noloji  diaqnostika üsullarından istifadə  edilir.
Xəstəliyin  diaqnostikasında  bakterioloji  müayinə  ən  dəqiq 
hesab edilir, ancaq nəticəsi üçün kifayət qədər vaxt tələb olunur.
Bakteriyoloji müayinədə bakterioskopiyadan, amilin təmiz kultu- 
rasınm alınmasından və bioloji sınağın qoyulmasından istifadə edilir.
Bakterioskopiyada  patoloji  materialdan  yaxma  hazırlanaraq 
alovda  təsbit  edilir,  Tsil-Nilsen  üsulu  ilə  boyayıb  mikroskopun 
immersion  sistemində  mikroskopiya  edilir.  Bilmək  lazımdır  ki, 
materialda  mikobakteriyalar  bəzən  az  olur,  ona  görə  də  m ate­
rialdan  götürülmüş  nümunələr  sentrifuqalaşdırma  və  flotasiya 
üsullarından  istifadə  edilməlidir.
Mikobakteriyaların  təmiz  kulturasını  əldə  etmək  üçün  qida 
mühitlərinə əkməzdən əvvəl verilmiş patoloji  materiallar Qona, 
Levenşteyn-Şumioşi  və  ya Alikayev  üsulu  ilə  işlənir və  nəticə­
də alınmış patoloji  materialların suspenziyasından  qida m ühitlə­
rinə  əkilir.  Bu  məqsədlə  ən  çox  Petranyani,  Qelberq  və  s.  qida 
mühitlərindən  istifadə  edilir.  Bioloji  sınaq  hind  donuzları,  ada 
dovşanları  və toyuqlar üzərində  qoyulur.
Vərəmin  diaqnozunda  allergiya  sınaqları  daha  böyük  ə h ə ­
miyyətə  malikdir.  Uzun  müddət  bu  məqsədlə  alttuberkulindən 
istifadə  edilmişdir.  Hal-hazırda bu məqsədlə quşların vərəminin 
müəyyən  edilməsi  məqsədilə  alttuberkulinlə  bərabər  quşlar 
üçün  hazırlanmış  qum  tuberkulo-proteindən  (PPD-protein  puri­
fied  derivat)  istifadə  edilir.  Bu  allergenlər toyuqların  saqqalına, 
hind  quşlarına  çənəaltı,  sırğacığa,  qaz  və  ördəklərə çənəaltı  qı­
rışa, təbiətdə sərbəst yaşayan quş növlərində isə dizin xarici sət­
hinə  (diz qapağından  1-2  sm  yuxarı)  inyeksiya edilir.
Quş  növlərinin  hamısına  allergenlər  0,1  ml  dozada  vurulur
244
və  reaksiyanın  nəticəsi  30-36  saatdan  sonra  yaxlanır.  İnyeksiya 
yerində nəzərə çarpan şişin əmələ gəlməsi  onların vərəmlə xəs­
tə  olmasını  göstərir.
Allergiya  sınağı  yüksək  dərəcədə  spesifıkdir,  ancaq  quşlar 
antipik  mikobakteriyaların  quş  tipi  ilə  yoluxduqda  reaksiyanın 
spesifikliyi  pozulur,  yəni  quş  vərəmlə  xəstə  olmamasına  bax­
mayaraq  əgər onun  orqanizmində  atipik  mikobakteriyalar varsa 
reaksiya  müsbət  kimi  nəticə  verir.  Ona  görə  də  quşlarda  tuber- 
kulinizasiya  zamanı  tuberkulinlə  bərabər  atipik  mikobakteriya 
antigeni  (KAM)  də tətbiq edilməlidir.
T ə fr iq i  diaqnoz. 
Quşların  vərəmini  aspergillyozdan,  ley- 
kozdan,  pullorozdan,  pasterellyozdan  və  podaqradan  təfriq  et­
mək  lazımdır.
Aspergillyoz  zamanı  quşlarda  əsasən  ağciyərdə  və  hava  ki­
sələrində  iltihab  qeyd  edilir  və  bu  orqanlardan  götürülmüş 
nümunələri  mikroskopiya  etdikdə  Asperqillus  fumiqatusun  mi- 
sel  və  sporları  müşahidə edilir.
Leykoz  zamanı  yaranmış  düyünlər  bozumtuldur,  kəsim 
səthləri  salayabənzərdir.  Histoloji  müayinə  zamanı  xəstəliyin 
formasından  asılı  olaraq  müxtəlif xarakterli  hüceyrələr görünür. 
Virusoloji  müayinənin  nəticəsi  əsas hesab  edilir.
Pullorozda yumurtalıqların,  yumurta  yollarının  iltihabı,  peri- 
tonit,  bağırsağın  kataral  iltihabı,  daxili  orqanlarda  nekrotiki 
düyünlər,  körpələrdə  sarı  maddənin  sorulmasının  ləngiməsi  və 
ağ rəngdə ishal, bakterioloji  müayinə əsasında -  Salmonella pul- 
lorumqallinarum  mikrobunun  tapılması  təfriqi  diaqnostikada 
əsas  hesab  edilir.
Pasterellyoz və  podaqrada şiş  müşahidə edilir ki,  buda vərə­
min  oynaqlarda  şiş  formasına  bənzəyir.  Oynaq  sahəsinin  punk- 
tatının  bakterioloji  müayinəsinin  nəticəsi  əsas hesab  edilir.
M ü a lic ə . 
Səmərəli  müalicə  vasitəsi  olmadığı  üçün  müalicə 
aparılmır.  X əstə  quşlar  kəsilir  patoloji  prosesin  intensivlik  də­
rəcəsindən  asılı  olaraq  ya  utilləşdirilir,  ya  da  daxil  orqanlardan
245

---

başqa  cəmdək  texniki  üsulla  işləndikdən  sonra  təsərrüfat  daxi­
lində  realizasiya edilir.
İm m unitet. 
Vərəmdə immunitet infeksiondur, faqositoz tam 
deyil  və  faqosit  hüceyrələri  mikobakteriaları  əridə  bilmir.  Quş 
orqanizmində aqqlyutininlər və komliment birləşdirici antitellər 
yaranır,  ancaq  bunların  immunitetdə  rolu  zəifdir.  Vərəmə  qarşı 
Kalmet və Geren tərəfindən  BSJ vaksini  hazırlanmış və  bundan 
yalnız  insanların  və  bəzi  xəzdərili  heyvanların  vaksinasiyası 
üçün  istifadə  edilir.  Quşlarda vərəmə  qarşı  spesifik  profilaktika 
vasitələri  yoxdur.
P rofilaktika  v ə   m übarizə  təd b irləri. 
Quşların  vərəm inə 
qarşı  aparılan  tədbirlərin  səmərəliliyini  təmin  etmək  üçün  zoo- 
gigiyeniki  və  baytarlıq-sanitariya  tədbirlərin  kompleks  şəkildə 
istifadə  edilməlidir.  Xəstəliyə  qarşı  sağlam  təsərrüfatlarda  quş­
ların  və  onların  məhsullarının  kənar yerlərdən  alınması  zamanı 
həmin zonanın  vərəmə görə  epizootik vəziyyəti  nəzərə alınm a­
lıdır.  Qeyri-sağlam təsərrüfatlarda isə vaxtaşırı  immunoloji  diaq­
nostika  üsulları  ilə  xəstəliyə həssas  quş  qrupları  yoxlanmalıdır.
Təsərrüfatda  vərəm  qeyd  olunduqda  bura  məhtutlaşmalar 
qoyulur və təsərrüfatın sağlamlaşdırılması üçün infeksiyaya qar­
şı  tədbirlər sistemi  işlənib həyata keçirilir.  Xəstəliyə həssas quş­
lar allergiya sınaqları  ilə  və  ölmüş  quşlar isə bakterioloji  müayi­
nə  ilə  vərəmə  görə  yoxlanır.
Xəstə  və  zəif quş  qrupları  təcili  olaraq  kəsimə verilir,  digər 
quşlar isə yumurtlama mövsümü qurtardıqdan  sonra ət üçün  kə­
silir.  Qeyri-sağlam təsərrüfatlardan toplanmış yumurtalar çörək- 
bulka  məhsullarının  bişirilməsi  ilə  məşğul  olan  müəssisələrdə 
istifadə  olunur.  Xəstəlik  zamanı  quş  binaları,  müxtəlif avadan­
lıqlar  mexaniki  təmizləndikdən  sonra  dezinfeksiya  edilməlidir. 
Bu  məqsədlə  tərkibində  5%  fəal  xlor olan  xlorlu  əhəng  məhlu­
lundan,  5%-li  kalsium-hipoxlorid  məhlulundan,  3%-li  karbol 
turşusundan  istifadə  edilməli,  peyin və  yem qalıqları  toplanaraq 
biotermiki  üsulla zərərsizləşdirilməlidir’
246
Bütün xəstə quş qrupu kəsimə göndərildikdən sonra, bina və 
onun  ətraf sahələrində  yekun  dezinfeksiya  aparılıb  və  buradakı 
quşların  allergiya  sınaqları  ilə  mənfi  nəticəsi  qeyd  olunduqdan 
sonra təsərrüfat vərəm ə  görə  sağlam hesab  edilir.
L eptospiroz
Leptospirozi (Leptospirosis,  infeksion sarılıq) təbii ocaqlı  in- 
feksion xəstəlik olub quşlarda, temperaturun yüksəlməsi,  sarılıq 
və  həzm  orqanlarının  funksiya pozğunluqları  ilə  səciyyələnir.
T a rix i  m əlu m a t. 
İnfeksion  sarılıq  ilk  dəfə  Almaniyada 
1886-cı  ildə Veil və Rusiyada isə N.P.Vasilyev tərəfindən  1888- 
ci  ildə  insanlarda  qeyd edilmişdir.
Xəstəliyin  törədiciləri  1914-cü  ildə  Yaponiyada  İnada  və 
İdo  tərəifndən  aşkar  edilmişdir.  Quşlarda  bu  xəstəliyi  ilk  dəfə 
1934-cü  ildə rus  alimi  V.S.Qusev, N.Poçko və başqaları  tərəfin­
dən  müşahidə  edilmiş  və  1940-cı  ildə  S.Y.Lyubaşenko  iri  buy­
nuzlu  heyvanların  leptospirozuna  görə  qeyri-sağlam  təsərrüfat­
larda quşların  bu  xəstəliyə  tutulmasını  göstərmişdir.  Toyuqların 
qaraciyər  və  böyrəklərindən  hazırlanmış  histoloji  preparatların 
Levaditi  üsulu  ilə  boyanıb mikroskopiya  edilməsi  zamanı  çoxlu 
miqdarda  leptospirlər aşkar edilmişdir.
M ü x təlif  növ  quşlarda  leptospirozun  öyrənilm əsində 
N.A.Koxan,  V.İ.Terskix,  Byalik  və  s.  alimlərin  müəyyən  xid­
mətləri  olmuşdur.
X əstəliy in   törədicisi. 
Xəstəliyi  spirochaetaceae  ailəsinə, 
Lepptospira cinsinə  mənsub olan  mikroorqanizmlər törədir.  Lep­
tospira cinsi  (leptoz -  zəif,  spera -  spiral)  iki  növdən:  parazit  lep­
tospirlər (L.interroqans) və saprofit leptospirlər (L.biflexa) ibarət­
dir.  Hal-hazırda  patogen  leptospirlərin  168  serovarları  məlumdur 
ki,  bunlarda  17  seroqrupa bölünmüşdür.  (Y.Q.Çemuza,  1979).
M ikroskopun  qaranlıq  sahəsində  leptospirlər  nazik, 
gümüşvari  saplar  şəklində  görünməklə  zərif qıvrımlara  və  fəal 
hərəkətə  malikdir.
247

---