İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

olan  təsərrüfatlarda  tətbiq  edirlər.  İmmunitet  vaksinasiyadan  5 
gün  keçmiş yaranır və 4-6  ay  davam  edir.
Ancaq  diri  vaksinlər  kifayət  dərəcədə  qalıq  virulentliyə  və 
reaktogenliyə  malikdir  və  ona  görədə  daha  çox  infeksiya  o ca­
ğında istifadə edilməlidir.  Diri vaksinlərlə peyvənd aparılmış tə ­
sərrüfatlarda pasterellyoza görə qeyri-sağlamlıq onunla izah olu­
nur  ki,  vaksində  olan  pasterella  irqləri  xəstəliyə  məxsus  kliniki 
əlam ətlər törətmədən  quş  orqanizmində  artıb  çoxalır.  O rqaniz­
min  rezistentliyi  müxtəlif  amillərin  təsirindən  aşağı  düşdükdə 
bakteriyaların  sürətli  çoxalması  baş  verir,  nəticədə  septisemiya 
və  kliniki  xəstəlik  yaranır.  Zəiflədilmiş  ştamlarla  vaksinasiya­
dan  əldə  edilmiş  immunitet  qeyri-sterildir  və  quşlarda  uzun 
müddətli  pasterelladaşıyıcılıq  qeyd olunur.
Xəstəliyə qarşı inaktivləşdirilmiş emulsin vaksinlərin tətbiqi 
daha  səmərəlidir,  çünki  peyvənddən  sonra  quşlarda  pasterella 
daşıyıcılıq  müşahidə  edilmir.
Ona  görə  də  belə  vaksinlərdən  infeksiya  ocağından  əlavə 
həm də təhlükə altında olan təsərrüfatlarda profilaktiki m əqsəd­
lə  istifadə  etmək  olar.  Belə  vaksinlərin  əsas  çatışmayan  cəhəti 
immunitetin  gec  formalaşması  və qısa  müddətli  olmasıdır.
Vaksinlərin  orqanizmə  təsirinin  uzunmüddətliliyini  təmin 
etmək  üçün,  immunogenezi  gücləndirmək  və  onların  inyeksiya 
yerində  depo  yaratmaq  məqsədilə adyuvantlardan  geniş  şəkildə 
istifadə  edilir.
Pasterellyoza qarşı  ən yaxşı  vaksinlər yağlı-adyuvantlı  vaksin­
lər hesab edilir.  Belə tip vaksinlər postvaksinal mürəkkəbləşmələr 
törətmir və yaxşı  immunogenlik xüsusiyyətinə malikdir.  M üxətlif 
ölkələrdə  aparılan  tədqiqatların  nəticəsi  göstərir  ki,  emulsinvak- 
sinlər daha yaxşı  immunogenlik xüsusiyyətinə malikdir və quşlar­
da uzunmüddətli  və yüksək gərginlikli  immunitet yaradır.
Məlumdur  ki,  Karterin  təsnifatına  görə  pasterellaların  A,  B, 
C,  D  və  E  serotipləri  vardır.  A  və  D  serotipləri  quşlarda  paste- 
rellyozu  törədən  əsas  serotip-lərdir.
268
Quşların  pasterellyozu  əleyhinə  hazırlanmış  emulsinvaksin- 
lərdə  antigenin A  və  D  serotipləri  mövcuddur.
Emulsin  vaksinlər əsasən  təhlükə  altında və  stasionar qeyri- 
sağlam  təsərrüfatlarda  daha  çox  tətbiq  edilir.  Vaksinasiyadan  4 
gün keçmiş peyvənd olunmuş quşların hamısına sulfadimezin və 
ya norsulfazol  3-4  gün ərzində  verilməlidir.  Toyuqlar dəstəsinə 
mənsub  olan  quşlarda  8-ci  və  qaz  və  ördəklərdə  isə  7-ci  günü 
immunitet  yaranaraq  6-7  ay  davam  edir.  6  aydan  sonra revaksi- 
nasiya  sulfanilamid  preparatları  tətbiq  edilmədən  aparılır.
P rofilaktika  v ə   m übarizə  təd b irləri. 
Quşların  pasterellyo- 
zunun  profilaktikasının  əsasını  həmin  xəstəliyin  salamat  tə­
sərrüfatlara  daxil  olmasının  qarşısını  alan  baytarlıq-sanitariya 
tədbirlərinin  aparılmasıdır.
Quşçuluq  təsərrüfatlarında  cavan  quş  qrupu  yaşlılardan  ayrı 
saxlanmalıdır.  Pasterellyozun  profilaktikasında  xəstəliyə  tez  və 
dəqiq  diaqnoz qoyulması,  infeksiya ocağının  müəyyən  edilməsi 
və onun  təcili  ləğv  edilməsinin  çox  böyük əhəmiyyəti  var.
Xəstəlik  baş  verdikdə  həmin  təsərrüfat  qeyri-sağlam  hesab 
edilir və  məhtutlaşmalar qoyulur.  Xəstə və xəstəliyə  şübhəli  quş­
lar kəsilir.  Əgər  təsərrüfatda  quşlar azdırsa  buradakı  bütün  quş­
ların  kəsilməsi  məsləhətidir.  Ölmüş  quşların  cəsədləri  yandırı­
lır.  Yumurtalar formaldehid  buxarlan  ilə zərərsizləşdirilir.
Yoluxma  təhlükəsi  altında  olan  quşlarda  təcili  vaksinasiya 
aparılır.  Xəstəlik  geniş  yayılmış  ərazilərdə  təcili  profilaktika 
məqsədilə  vaksinasiyadan  əvvəl  bütün  quş  qruplarına  antibio­
tiklər və  sulfanilamid  preparatları  verilməlidir.
Cari  dezinfeksiya  məqsədilə  həftədə  1  dəfə  2%-li  isti  natri­
um  qələvisi  məhlulu,  3%-li  kreolin  emulsiyası,  20%-li  sönmüş 
əhəng  məhlulundan  istifadə  edilir.
Qeyri-sağlam  quş  qrupunun  kəsimi  qurtardıqdan  sonra  quş 
binalarında  dezinfeksiya  və  deratizasiya  tədbirləri,  daha  sonra 
yekun  dezinfeksiya  aparılır  və  məhtutlaşmalar  quşçuluq  tə ­
sərrüfatlarından  götürülür.
269

---

Listerioz
Listerioz  (listeriosis)  müxtəlif növ  kənd  təsərrüfatı  heyvan­
ları  və quşların  infeksion xəstəliyi olub  mərkəzi  sinir sisteminin 
zədələnmələri  və  septiki  proseslərlə  səciyyələnir.
T arixi  m əlum at. 
Xəstəlik  ilk  dəfə  1892-ci  ildə  Lucet  tərə­
findən ada dovşanlarında və  1931-ci  ildə Cili tərəfindən  qoyun­
larda,  daha  sonra  isə  quşlarda  və  iri  buynuzlu  heyvanlarda  qeyd 
edilmişdir.  Xüsusilə  1932-ci  ildə  ABŞ-da  Ten-Briç  listeriozu 
müxtəlif növ  ev  quşlarında  müşahidə  etmiş  və  onun  bəzi  xüsu­
siyyətlərini  öyrənmişdir.  Hal-hazırda  xəstəlik  dünyanın  bir  çox 
ölkələrində  quşlar arasında  müşahidə  edilir.
X əstəliyin  törədicisi. 
Listeria monocytoqenes  uzunluğu  0,5-2 
mkm, eni 0,3-0,5 mkm böyüklükdə çöp şəklində mikrob olub spor 
və kapsula yaratmır, qramla boyanır, hərəkətlidir, fakültativ aerob- 
dur,  adi  qida mühitlərində  boy  verir.  Mikroskopun  görünüş  sahə­
sində tək-tək, bəzən roma beş rəqəmi və ya bir-birinə paralel, həm 
də  qısa  zəncir halında düzülüşü  ilə  özünü  göstərir.  Qida  mühitlə­
rində  boy  verən  zaman  xoşa gəlməyən  kəskin turş  iy verir.  ƏPB- 
da az bulanma və qida mühitinin dib hissəsində selikli çöküntü ve­
rir,  çalxaladıqda  hörük  şəklində yuxarı  qalxır.  ƏPA  qida  mühitin­
də  xırda  şeh  damlalarını  xatırladan,  bəzən  az  rəngdə  selikli  kolo­
niyalar yaradır.  Qanlı  aqarda zəif hemoliz zonası  qeyd edilir.
Boy  vermə  üçün  optimal  temperatura  30-37"S-dır.  Ancaq 
amil  otaq temperaturası  şəraitində və hətta 4°S temperaturada da 
boy  verinə  qabiliyyətinə  malikdir.
Listeriyalarda aydın  şəkildə  nəzərə çarpan dəyişkənlik qeyd 
olunur.  Beləki, aşağı  temperatura şəraitində onları  yetişdirdikdə 
mikrob  hüceyrələrinin  formasında  dəyşilik  nəzərə  çarpır,  bərk 
qida  mühitlərində  tipik  S-formalı  koloniyalar  R-formaya  çevri­
lir.  Bəzi  faktorların  təsirindən  amilin  L-formaları  yaranır.
Listeriyaların  antigenlik quruluşu mürəkkəbdir.  Bunlarda ro­
ma  rəqəmləri  ilə  qeyd  olunan  15  somatik  və  latın  hərfləri  ilə
270
qeyd  olunan  5  qamçı  antigeninə  malikdir.  Listeriozlu  bakterio- 
faqlar aşkar edilmiş və bu diaqnostikada xüsusi  əhəm iyyətə ma­
likdir.  Laboratoriya təcrübə heyvanlarından ağ siçanlar, hind do­
nuzları,  ada dovşanları  üçün  patogendir.
D a vam lılığı. 
Listeriyalar  xarici  mühit  obyektlərində  uzun 
müddət  sağ  qalır  və  ölmüş  toxumalarda  çoxalma  qabiliyyətinə 
malikdir.  Maye  qida  mühitlərində  100US  temperaturda  amil  10- 
15  dəqiqəyə,  70°S-də  30  dəqiqəyə,  55°S-də  isə  1  saata  məhv 
olur.  Dezinfeksiya  vasitələrindən  2-3%-li  karbol  turşusu,  2,5%- 
li  natrium  qələvisi  və  formalin  məhlulları  amili  10-20  dəqiqəyə 
tələf edir.  Listeriyalar  müxtəlif taxıl  məhsullarında  3,5  ay,  ət- 
sümük  ununda  135  gün,  hövzə  sularında  35-370S  temperatura  1 
ilə  qədər,  soyuducuda  və  buzda  790-930  günə  qədər  sağ  qalır. 
Heyvandarlıq  obyektlərində,  peyində  listeriyalar  yazda  48  gün, 
yayda 25  gün  və  payızda  isə  130  günə  qədər yaşayır.
E p izootoloji  m əlum atlar. 
Listerioza  toyuqlar,  qazlar,  ör­
dəklər  və  hind  quşları  həssasdır.  Xəstəliyə  bütün  yaş  qrupuna 
mənsub olan quşlar tutulur, ancaq cavanlar yaşlılara nisbətən da­
ha çox həssaslıq  göstərir.  Listerioza quşlardan əlavə həm də ək­
sər növ  kənd  təsərrüfatı  heyvanları  da  həssaslıq  göstərir.  Liste­
riyalar 92  növ vəhşi  heyvan  növlərindən  əldə  edilmişdir.
İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  və  xəstəliyi  keçirmiş 
quşlardır.  Bunlar müxtəlif sekret və ekskretləri  vasitəsilə  xəstə­
lik  törədicisini  xarici  mühitə  ixrac  edir.  İnfeksiya  törədicisinin 
ehtiyat  mənbəyi  təbiətdə olan  müxtəlif gəmirici  növləridir.  G ə­
miricilər xəstəlik törədicilərini  özündə gəzdirməklə ətraf mühit 
obyektlərini  amillə  çirkləndirir  və  buradan  da  kənd  təsərrüfatı 
heyvanları  və  quşların  yoluxması  baş  verir.  Xəstəliyin  baş  ver­
məsində  quş  orqanizminin  rezistentliyini  aşağı  salan  müxtəlif 
faktorlar  böyük  rol  oynayır.
Ayrı-ayrı  ədəbiyyat  məlumatlarında  listeriozun  pullorozla, 
salmonellyozla,  pasterellyozla,  eymeriozla, askaridiozla və sairə 
xəstəliklərlə birlikdə getməsi  göstərilir.  Donner-Vot ölmüş dur­
271

---