İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

d

ən, Böyük Səlcuqlu imperatorluğu zamanında türkcənin əhəmiyyətini gös-

t

ərən sənədlərın başlıcası 1074-cü ildə Bağdatta Mahmud Kaşğari tərəfindən 

yaz

ılan “Divanü lüğat-it-türk”dür ki, müəllif bu kitabını türk olmayanların 

türkc

ə öyrənmək ehtiyaclarını qarşılamaq üzrə yazdığını qeyd edir. Bu əsər-

d

ə işarət  edilən "türk dilini öyrəniniz, çünkü türklərin səltənəti uzun sürə-

c

əkdir" məalındakı bir hədis də dövrün diqqətə dəyər bir düşüncəsini ifadə 

edir.  Türk  sözünün "ol

ğunluq  çağı" mənasına gəldiyini  söyləyən  Mahmud 

Kaşğarinin ortaya qoyduğu üstünlük hissi ibn Həssul kimi dövlət adamları, 

Saal

əbi və Qazzi kimi şairlər tərəfindən də ifadə edildiyinə görə, o zamankı 

türk 

topluluğuna hakim olan həmləçi ruhu yaxşı göstərir. Necə ki türk nüfu-

sun k

əsafət qazandığı Anadoluda bu ruh büsbütün canlanmış, Yunus Əmrə 

başda olmaq üzrə bir çox böyük şairlər və ədiblər yetişmişdi. Konyada türk-

c

ə üçün fərman çıxaran (1277) Qaramanoğlu Məhməd bəy kimi siyasi təm-

silçil

ər də tapan ana dili yazı və danışma dili halına gəlmişdir

111

.  

Bunun d

ışında, əski türk örf və adətlərindən çoxu bu türk dövlətlə-

rind

ə davam etməkdə idi. Məsələn, türklərə  "köpəyə bənzər" bir heyvanın 

b

ələdçilik  etməsi  haqqında  rəvayət

112

 

əski  bozqurd  əfsanəsinin  türkmənlər 

aras

ında yaşadığını göstərdiyi kimi, səlcuqlu rəsmi yazılarında, sultanın tuğ-

ras

ında, pullarda, çətir  üzərində  görünən və  Sultan  Tuğrul  bəyin tələbi  ilə 

imperator K. Monomax t

ərəfindən İstanbuldakı caminin mehrabına həkk et-

diril

ən ox və yay əski bir gələnəyin davamından başqa bir şey deyildi. Əski 

göytürk v

ə xəzər xaqanlıqlarında mövcud olub səlcuqlu təşkilatında da çox 

mühüm bir yer tutan atab

əylik müəssəsəsi

113

 v

ə qadına dövlət işlərində rol 

veril

əcək qədər etibar edilməsi islam Şərqi dünyasına türklərin gətirdiyi ida-

ri v

ə sosial yeniliklərdəndi.  

Orduda izdihaml

ı süvari birliklərinin təşkili, sağ-sol təqsimatı, böyük 

sa

vaşlarda tətbiq edilən "Turan taktikası" bozqır kültürünün İran sahəsindəki 

türkl

ər tərəfindən yaşadılan dəyərləridir və bunlar kiçik fərqlərlə ta Osmanlı 

dövründ

ə də görünür. Yenə əski türk gələnəklərinin davamı olan yuğ, levi-

ratus, sultanlar

ın dövlət əyanlarına və xalqa toylarda ümumi ziyafətlər ver-

111

 T

əfsilən bax: İA, mad, Selçuklular, VI, 4. 

112

 

Bax: Süryani Mihael, fransızca tərc. J. B. Chabot, Chronique..., III, s. 153,155. 

113

 Gürcü dövl

ətində də kraliçə Tamara zamanında (1184-1213) türkcə "Atabəylik” adı ilə 

bir m

əqam təsis edilmişdi, bax: M. Brosset, Histoire de la Georgie, I, 1849, s. 474. 

436 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

m

əsi

114

, bu ziyaf

ətlər sonunda boşqab, qaşıq və sairənin yağmalanması

115

 

əs-

ki  türk  hakimiyy

ət anlayışında "dövlət malında xalqın hissəsi  vardır  qav-

ram

ının  əlaməti  idi. Müxtəlif rənglərdə  və  biçimlərdə  bayraqlarla birlikdə 

tuğdan istifadə edilməsi, sürək ovları, xarəzmşahlarda, Dehli sultanlığında, 

Misird

ə yayğın olan top və çövkən (çöyən) oyunu, Sultan Tuğrul bəyin son 

evliliyi münasib

ətilə Bağdaddaki düyündə türk şərqiləri söylənərkən şəxsən 

oynad

ığı  və  Bartholda görə

116

 ruslara keçmi

ş  olması  mühtəməl  türk  rəqsi, 

h

ərbi qiyafət və türk ünsürü arasında türk törəsi hökmlərinə görə yürüdülən 

örfi  hüquq Orta Asiyadan  intiqal  ed

ərək türk-islam dünyasında yüz illərcə 

yaşayan kültür xüsusiyyətləri idi. Şərqi Anadolu bəyliklərində hökmdarlar, 

artuklu, m

əngücüklü, saltuklu və s. kitabələrində göründüyü kimi, alp, qut-

lu

ğ, inanc, uluğ, tuğrul, yabğu, alp tuğrul, təgin və sair kimi türkcə ünvan-

larla an

ılır və pullarına öz boy damğalarını vurdururdular. Bu bəyliklər hər 

halda q

ərbdə Anadolu səlcuqluları və şərqdə xarəzmşahlara nisbətlə millilik-

l

ərini daha yaxşı qorumaqda idilər. Ancaq türklük şüurunun qüvvətli tutul-

masını təmin edən elmi, ədəbi sahədəki fəaliyyətlərə imkan hazırladıqlarını 

bildiyimiz Misir idar

əçiləri özlərini türkmənlərdən də üstün sayırdılar. Ora-

da yalnız orduda deyil xalq arasında da atlı idmanlar, ovçuluq, çövkən oyu-

nu kimi b

ozqır gələnəkləri davam etdirilir, çox vaxt "törə" hökmləri yürüdü-

lür v

ə  dövlət  doğrudan-doğruya  "türk"  adını  daşıyırdı  (əd-dövlət  it-türkiy-

y

ə"). Bütün bu türk-islam dövlətlərində türklərə yabançılar tərəfindən yük-

s

ək vəsfdə, üstün insanlar gözü ilə baxılmış və türklərin qabiliyyət, gözəllik 

v

ə şücaətləri öyülmüşdür

117

.  

 

 

114

 Böyük S

əlcuqlu vəziri Nizamülmülkə görə (bax: Siyasətnamə, fəsil, 36, Əndər xan ni-

hadeni-

padişah) hökmdar yeməyinə sədaqətləri bəlli olanların gəlməməsi önəmli deyil-

dir, f

əqət başqalarının gəlmələri məcburidir (ayrıca bax: TM, XII, s. 250).  

115

 

DLT,  III,  s.  438,  bax:  A.  İnan,  Dede  Korkut  Kitabında  Eski  İnançlar  ve  Gelenekler", 

Türk Kültürü Araştırmaları, III-IV-V-VI, 1969, s. 151 və ardı; F. Sümər, Oğuzlar..., s. 

401. 

116

 Bax: Barthold, ...Dersler, s. 97. 

117

 Bax: m

əsələn, əl-Cahiz, ibn Həssul, Zəmaxşəri, Mübarəkşah, əl-Öməri... Ayrıca şairlər 

üçün bax: Ş. Yaltkaya, Türklere Dair Arapça Şiirler, TM, V, 1936, s. 307-326.  İ. Kafes-

oğlu, Sultan Melikşah..., s. 193 və ardı. Əlavə bax: G. Doerfer, həmin əsər, II, s. 467. 

 

 

437 

                                                 

---