İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

dövl

ətinin digər şəhərləri də böyük maliyyə sayəsində abad edilmiş, gözəl-

l

əşdirilmişdi.  

Hind sultanl

ığında Aybəg zamanındakı Dehli yanına Əlaüddin Xalac 

Siri  q

əsəbəsini,  Qiyasəddin  Tuğluq  Tuğluqabad  qəsəbəsini,  Məhəmməd 

Tuğluq Cahanpənah qəsəbəsini, Firuz Tuğluq Firuzabad qəsəbəsini əlavə et-

mi

şlər, beləliklə,  Dehli  5  şəhərin bir araya gəldiyi  müəzzəm bir bəldə  ol-

muşdur. Cəlaləddin Firuz Camnə  çayı  üzərində  bir yeni  şəhər  saldırmışdı 

(1290). Əski Dehlidə Qütbəddin Aybəgin başladıb İltutmuşun tamamlatdığı 

Qutb Minar

ə müsəlman türklərin Hindistanda bir zəfər abidəsi idi

106

. Ayr

ıca 

burada Qüvv

ət  ül-İslam  camisi  ilə  Sultan Raziyyənin  tikdirdiyi  türbələr 

var

107

. Ba

ğça  kültürü  Hindistana da türklər tərəfindən  gətirilmişdir. Bütün 

bu 

əsərlər, qalıntılarından  anlaşıldığı  üzrə, birər gerçək  sənət  əsəri 

heyb

ətində  idi.  Türklər  başqa  yerlərdə  olduğu  kimi, burada da  sənət və 

m

əmarlığa öz damğalarını vurmuşlar.  

Bu türk dövl

ətlərindən qalma qalalar, divarlar, saraylar, camilər, tür-

b

ələr,  mədrəsələr, məzar sənduqələri,  xəstəxanalar,  karvansaralar, ribatlar, 

körpül

ər, su yolları və sairdən bir qisminin xarabaları hələ də mövcuddur. 

Bu 

abadlıq  fəaliyyətinin  ən  yaxşı  dəlilləri  bir çoxu əldə  olan kitabələrdir. 

Şiddətli  monqol təxribatına  uğrayan  xarəzmşahlar  ölkəsi  dışında (paytaxt 

Gürg

əncdə monqol istilasından sonra yalnız iki əsər ayaqda qalmışdı: Əski 

saray  ü

ə Sultan Təkişin türbəsi). Bütün bu məmləkətlər türklər zamanında 

meydana g

ətirilən əsərlərlə dolu idi: Şiraz, Naxçıvan, Təbriz, salğurluların 

v

ə eldənizlilərin, Mosul, Hələb, Şam, başda Nurəddin Mahmud olmaq üzrə 

z

əngililərin,  Ərbil  bəytəginlilərin,  Tərcan  saltukluların,  Ərzincan, Kəmah, 

Divriyi  m

əngücüklülərin,  Kayseri, Sivas, Tokat və  başqaları  danişməndli-

l

ərin, Mardin, Diyarbakır, Silvan, Harput, Hasankeyf və başqaları artuklu-

lar

ın, Qahirə, İskəndəriyyə, Dimyat ... türklərin əsərləri ilə süslənmişdi. Bu 

ölk

ələrdə  zamanımızda belə  tarixi  əsərlərin  çoxu  o  çağın xatirələridır və 

ümumiyy

ətlə səlcuqlular tərəfindən ortaya qoyulanlardan daha çox və daha 

s

ənətkaranədir. Adları keçən şəhərlər türk sənət özəlliklərini daşıyan ulu ca-

106

 T

əfsilən bax: Narşahi, Tarih-i Buhara, neşr eden Ch. Schefer, 1892, s. 27 və ardı, 49; Y. 

H. Bayur, h

əmin əsər, s. 361. 

107

 T

əfsilən bax: W. Haig, Thə  Monuments  of  Müslim  İndia,  The  Cambridge  History  of 

İndia, III, 1965, s. 568-640. 

434 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

mil

ər, gümbəzlər, mədrəsələr və s. ilə tam bir ortaçağ türk bəldəsi mənzə-

r

əsini əsrlərcə mühafizə etmişlər. 

* * * 

İslam  çevrəsində  qurulan və  türk-islam kültürünün gəlişməsinə  bö-

yük ölçüd

ə  xidmət  etdiyini  gördüyümüz dövlətlərdə, buraya qədər təmas 

edil

ənlər  islam ammə  hüququnda görünən dəyişiklik, təsəvvüfi  mahiyyət-

d

əki davranış və inancların yayılmasında təsiri olan düşüncə hürriyyəti, fəl-

s

əfə və dini hüquq mövzusundan ziyadə siyasi əxlaq sahəsində əsərlərin ya-

z

ılmasını təmin edən gerçəkçi düşüncə, əski türk boy siyasi təşkilatının da-

vam

ı durumunda olan "bəylik" idarələri və başqalarının dışında digər türk 

kültür ünsürl

ərinin də yaşadığı şübhəsizdir. Bu yöndən ana dili türkcə başda 

g

əlir. Qaraxanilərdə dövlət, xalq dili və ədəbi dil türkcə idi. Qəznəvi saray-

lar

ında  türkcə  danışılırdı

108

. Xar

əzmşahlarda  sarayda  və  orduda hakim dil 

yen

ə türkcə idi. Sultan Əlaüddin Məhəmməd xəlifənin elçisi ilə danışarkən 

özünün  türk 

olduğunu  və  ərəbcə  bilmədiyini  söyləmişdi

109

. Dehli  sultanl

ı-

ğında idarəçi təbəqə və ordu mənsubları tərəfindən türkcə danışıldığını Fəx-

r

əddin Mübarəkşaha  aid edilən  əsər və  türkcə  təbirlər göstərməkdədir

110

. 

S

əlcuqlularda da durum belə idi. Sarayda və hər tərəfə dağılmış, böyük rə-

q

əmlərə yüksələn türk hərbi qüvvələrinin hər yerdə danışdığı dil türkcə idi. 

Bu  etibarla, bu dövr islam-türk  dövl

ətlərində  "dövlət dili"nin bəzilərində 

ərəbcə, bəzilərində farsça olduğu haqqındakı iddiaların dəyəri yoxdur. Zira 

ancaq  son 

əsrlərdə  milli  dövlətlərin təşəkkülü  ilə  ortaya çıxan "rəsmi  dil" 

anlay

ışını  ortaçağlarda  aramaq  doğru  deyildir. O dövrlərdə  həm  yazışma, 

h

əm danışma dilinin təyinində başlıca amil xalq kütləsi idi. İran sahəsində 

v

ə ərəb məmləkətlərində idarəni türkcə ilə yürütmək mümkün ola bilməzdi. 

Buna gör

ə, türklərin daha öncələri gəlişmiş ədəbi dili və öz yazıları olduğu 

halda o çağda islam dininin təsiri ilə Quran dili olduğu üçün yayğın ərəbcə 

v

ə xalqın əksəriyyətinin ana dili olan farsça yanında türk dilinin dövlətlər 

ölçüsünd

ə ümumiləşməmiş olmasını təbii qarşılamaq lazımdır. Digər tərəf-

108

 C.E. Bosworth, A Turco-Mongol Practice amongst the cariy Ghaznevids, CAJ, VII, 4, 

1962, s. 239. 

109

 

Bax: İ. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 218. 

110

 

Böyük  şair  Xosrov  Dəhləvi türkcənin  yayğınlığını  "dünyada  hökmdarlardan  çoxunun 

türk olmasına bağlayır, bax: E. Mərçil, həmin əsər., s. 191. A. Schimmel, Hindistanda 

Türk Dili ve Edebiyatı", Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 24,1983, s. 165-172. 

435 

                                                 

---