İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
ithaf etmi ş, yenə tanınmış bilgin, tarixçi və təbib Əbdüllətif Bağdadi (ölümü 1231) bir neç ə ilini Məngücüklü II Əlaüddin Davudun sarayında keçirmiş- di r. Artuklular çağında yetişən və “Tarixi-Meyyafariqin" adlı ünlü kitabının bir qismini artuklulara ayıran meyyafariqinli İbn ül-Əzraq 90 (ölümü 1181-ci ild ən sonra) da artuklu bəyi Təmirtaşın (ölümü 1154) yanında bulunmuşdu. İslam ortaçağının ən böyük tarixçisi qəbul edilən İbn ül-Əsir (ölümü: 1231) atab
əylər çağında üstün bir kültür həyatına çatdığı anlaşılan Cizrədə (bugün Mardinin ilç əsi) doğulmuş və Mosulda yetişmişdi. Onun böyük əsəri “əl- Kamil fit-Tarix”d ən başqa “əl-Bahir: Mosul atabəyləri tarixi" çağın ən güvə- nil
ən qaynaqlarından biridir 91 . Türkm ən bəyliklərində Danişmənd Qazi Əhməd bəyin həyatını və sa vaşlarını anladan dastani mahiyyətdəki ünlü "Danişməndnamə"dən 92 son-
ra atab əylər və Misir türk hökmdarları üçün yazılan tarix kitablarının başlı- calar ı bunlardır: “Kitab ür-Rövzəteyn fi Əxbari-Dövləteyn” (Əbu Şamə tərə- find ən atabəy Nurəddin Mahmud və Səlahəddin Əyyubi üçün), “Ər-Rövzət üt-Tahir fi Sir ət il-Məlik iz-Zahir (ibn Şəddad tərəfindən Sultan Bəybars üçün), “ Əd-Dürrət üs-Səmin fi Sirət in-Nuriddin (ibn Qazı Şöhbə tərəfindən Nurüddin Mahmud üçün) “Dürr ət ül-Əslak fi Dövlət il-Ətrak” (Misir türk dövl ətinin tarixi), İbn Əbdüzzahir tərəfindən Sultan Kalavunun və Bəybar- s ın hal tərcümələri. Tarixçilər arasında əslən türk olanlar da vardı: "Dürər üt-Tican” adl ı əsərin yazarı Aybəg oğlu Əbu Bəkir (ölümü 1331), "Məcma ün-n əvadir" yazarı Qaratay, ayrıca Aydoğdu Qara-Sunğuri və başqaları... Misird ə bu dövrdə bir çox türkcə əsər-tərcümə qələmə alınmışdır. Misir sultanl ığında danışılan türkcəyə (Anadolu səlcuqluları, atabəyliklər və xar əzmşahlar ölkəsində işlənən, farsça və ərəbcə kəlmə və terminlərin qa- rışdığı türkcə saf sayılmadığı üçün) "xalis türkcə" ("ət-türk il-xalis") deyir- dil
ər. Bu türkcə ilə yazılan əsərlər qıpçaq bozqırları ilə Misir və Suriya ara- s ında türk kültür birliyinin qorunmasında da faydalı olurdu: Bərkə Faqih: “İrşad ül-Müluk vəs-Səlatin” (1378-ci ildən, fiqh kitabı, tərcümə). Ayrıca “Kitab ül-Fiqh bi-Lisan it-Türki”, “Kitabi-Müq əddimə” (Əbül-Leysin fiqh 90 T əfsilən bax: A. Savran, "İbn al-Azrak, Hayatı, Eserleri və Kaynakları", Atatürk Üniver- sitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, 8, 1978, s. 95-107. 91
tanbul 1342, s. 147- 160; M. Şerafeddin [Yaltkaya]. İbn ül-Esir’ler, İstanbul, 1322 h. 92 T
427
TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
kitab ı, tərcümə), “Kitab fi elm in-Nəşşab” (oxçuluğa dair, tərcümə), “Kitab ül-Hiyal” (atlara dair, t ərcümə). Bununla b ərabər Misir türk ölkəsində oğuz ləhçəsi ilə də kitablar ya- z ılırdı. Məsələn, Ərzrumlu Daririn əsərləri: “Yusuf və Züleyxa” (1366-cı il- d ən), “Sirət ün-Nəbi” (tərcümə), “Fütuh üş-Şam” (1392-ci ildən, tərcümə). Aynca: Şərif Həsən: “Şahnamə” tərcüməsi (XIV əsr), Balıoğlu İbrahim: “Hikm
ətnamə” (mənzum ensiklopediya, XIV əsr) və s 93 . Misir türk kültür çevr əsində diqqəti çəkən bir xüsus da bu dövrdə orada bir çox türkc ə-ərəbcə lüğət kitabının hazırlanmasıdır. Bu, şübhəsiz, hakim zümr ə olan türk dilinin yerli aydınlar tərəfindən öyrənilməsi qayəsini güdürdü: ibn Müh ənna (XIII əsrin sonu): “Hilyət ül-insan və həlbət ül-lisan” (n əşr edən A. Battal, 1934); əbu Həyyan: “Kitab ül-İdrak li Lisan ül-Ətrak” (1313-cü ild ən, nəşr edən Ə. Cəfəroğlu, 1931); “əl-Əfal fi Lisan il-Ətrak”, “Zühr ül-Mülk fi N əhv it-Türk”, “əd-Dürrət ül-Muziyyə fi lüğat it-Türkiy- y ə”, Fəxrəddin Məhəmməd (ölümü 1313, salur boyundan): “Qəvaid ül- Lisan it-Türk”, Əlaüddin Bilik (qıpçaq): “Ənvar ül-muziyyə”, Məhəmməd ül-Bali (ölümü 1302): “ əl Umdət ül-Qaviyyə fi luğat it-Türkiyyə”, Cəma- l əddin Türki (XIV əsr): “Kitab Bulğat ül-Müştaq fi Luğat it-Türk vəl-Qıf- çaq”, “T ərcümani-türki və ərəbi” (1345-ci ildən, yazarı bilinmir) 94 v
ları. Təəssüf ki, bu əsərlərdən çoxu itmişdir.
93 Bax: J. Eckmann, The Mamluk-Kipchak Literature", CAJ, VIII, 1963, s. 308-319; yen ə onun: "Memluk Kıpçakçasının Oguzlaşmasına dair", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1964, s. 35-41. 94
Bax: İA, mad. Kıpçak, s. 716; A. İnan, "13-15. Yüzyıllarda Mısırda Oğuz-Türkmen ve Kıpçak Lehçeleri ve "Halis Türkçə", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1953, s. 53-71; A Caferoğlu, Türk Dil Tarihi, II, İstanbul, 1958, s. 196 və ardı; A. Zajaczkowski, türk. t ərc. "Yeni Bulunmuş Arapça-Kıpçakça Bir Sözlük", Türk Kültürü Araştırmaları, VI, 1969, s. 181-196. 428
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|