İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

Filologiya  b

əhsində  ərəb  dilinin  ən  yaxşı  sözlüklərindən biri  qəbul 

edil

ən "Əs-Sihah fil-Luğa" və ya "Sihahi-Cövhəri" adlı əsərin yazarı İsmail 

Cövh

əri (ölümü 1002), qaynaqların bildirdiyi üzrə, fərablı bir türk idi

80

.  

Bu dövrd

ə bir çox tarix kitabı yazılmışdır. Fəqət bunların çoxu təəs-

süf biz

ə gəlib çatmamışdır. IX əsrdə yaşamış və isimləri əl-Cahizdə keçən

81

 

B

əşşar üt-Türki, Tarxan ür-Ravi, Sabbah b. Xaqan kimi türk əsilli tarixçi-

l

ərdən başqa,  yalnız adlarını bildiyimiz  əsərlərdən bəziləri bunlardır: Qılıc 

Tam

ğaç xan İbrahim adına Məcdəddin Məhəmməd tərəfindən yazılan “Tari-

xi-Müluk  ül-Xaniy

ə”  (qaraxanilər  tarixi),  “Tarix  ül-Qisas”  (Əbu  Nəsr  Əh-

m

əd ül-Buxari tərəfindən, qaraxanilər tarixi), əl-Biruninin “Kitab ül Müsa-

mir

ə  fi  əxbari-Xarəzm”,  “Tarixi-əyyami-Sultan Mahmud”,  “Tarix  ül-Mü-

b

əyyizə vəl-Kəramitə”, “Ət-Təhzir min qıbəl it-türk”, “Tənqih üt-Təvarix” 

adl

ı  əsərləri

82

,  Əbül-Fütuh  Əbdül-Qafirin yazdığı  “Tarixi-Kaşğar”,  Əbu 

H

əfs Ömərin yazdığı “Tarixi-Səmərqənd”, Əbu Məhəmməd Harunun “Ta-

rixi-Xorasan”, q

əznəvilərə dair Əbu Yala Beyhakinin “Sirəti-Məsudiyyə”si, 

Əbül-Həsən Heysəmin tarixi... Əsərləri bizə qədər gələn tarixçilər arasında 

q

əznəvilər dövründən  “Zeyn  ül-əxbar”  müəllifi  Gərdizi,  Qəznəvi  Sultan 

Mahmudun böyük tarixçisi 

əl-Ütbi, qəznəvilərin səlcuqlulara qarşı Xorasan 

h

ərəkatını  günü-gününə  qeyd  etmiş  olan  “Tarixi-Beyhaki”  müəllifi  Əbül-

F

əzl Beyhaki, Dehli  sultanlığında  əsərini  Qütbəddin Aybəg zamanında ta-

mamlayan F

əxrəddin Mübarəkşah  (?)  “Təbəqəti-Nasiri”  adlı  tarixini  Şəm-

siyy

ə ailəsindən Nəsirəddin Mahmud adına qələmə alan qazı Minhəc Sira-

c

əddin Cuzcani, Tuğluq ailəsindən Məhəmmədin və sonra Firuzşahın tarix-

çisi, “Tarixi-Fi

ruzşahi” müəllifi türk soylu Ziyaəddin Barani (ölümü 1360), 

“Tac  ül-Müasir”in mü

əllifi Məhəmməd b. Həsən Nizami anılması gərəkən 

şəxsiyyətlərdir.  

Qaraxani  ölk

əsində türkcə mənzum olaraq yazılan “Qutadğu Bilig” 

türk dövl

ət düşüncəsi, qanun anlayışı, hakimiyyət tələqqisi və siyasət görüşü 

bax

ımından, şübhəsiz, bir şahəsərdir. Bu kitab Balasağunlu Xas Hacib Yu-

suf t

ərəfindən  Kaşğarda  1070-ci ilə  doğru  uyğur  hərfləri  ilə  yazılmış  və 

80

 Bax: MTM, I, 1331, s. 131, qeyd 2; C. Brockelmann, GAL. 

81

 Bax: F

əzail ül-Ətrak..., s. 30 və ardı. 

82

 

Bax: İA, mad. Biruni. 

423 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

Buğra xana (Əbu Əli Həsən) təqdim olunmuşdur

83

. Uyğur hərfləri ilə türkcə 

m

ənzum digər bir kitab  da Yüknəgli  Əhməd  adında  bir  türkün  əmiri-dad 

(

ədliyyə  naziri) Məhəmməd  bəy namına hazırladığı  “Ətabət  ül-Həqayiq”-

dir

84

 ki, zaman etibaril

ə “Qutadğu Bilig”dən bir az sonra yazılan və daha zi-

yad

ə bir nəsihətnamə olan bu əsərdə islami təsirin xeyli qatılaşdığı görün-

m

əkdədir. Qərbi qaraxani hökmdarlarından II Məsud (ölümü 1178) adına da 

"A

ğraz üs-Siyasə fi elm ir-Riyasə" adlı bir siyasət-əxlaq kitabı yazılmışdır. 

İslam dünyasında  təlim-tərbiyə  baxımından  səlcuqlu  imperatorluğu 

çağının bir dönüm nöqtəsi olduğu bilinir. Daha öncələri dağınıq və xüsusi 

şəkildə aparılan təhsil ilk dəfə Sultan Alparslan zamanında proqrama bağ-

lanm

ış və dövlət himayəsi altına alınmışdır. Səlcuqlu dövlətini bu ciddi kül-

tür f

əaliyyətinə sövq edən səbəblərin başında ana siyasət icabı şiəlik və di-

g

ər  rafızi  düşüncələrlə  mücadilə  gəlirdi.  Başlanğıcda faqihlər və  bilginlər 

üçün t

əxsisat ayırmaq, zahidlər üçün imarətlər açmaq yolu ilə dövlətə bağlı 

m

ənəvi qüvvə cəbhəsi meydana gətirməyə çalışılarkən, böyük elm ocaqları 

olan m

ədrəsələrin qurulması ilə imperatorluq miqyasında kadrolanan təhsil 

düz

əninə girildi. Bələliklə, tanınmış elm və fikir adamlarını sinəsində topla-

yan, 

maaşlı müdərrisləri (profesorları), aylıq və ərzaq təxsisatı alan tələbələ-

ri  il

ə məccani təhsil verən, dərs proqramları təsbit edilmiş və zəngin kitab-

xanalar il

ə təchiz edilmiş ən yüksək təhsil müəssəsəsi olaraq mədrəsə islam 

dünyas

ında Sultan Alparslan tərəfindən  quruldu  (1066).  Bağdadda  60  min 

dinara (altun)? i

nşa edildiyi rəvayət olunan "Nizamiyyə" adlı bu mədrəsəyə 

çar

şılar, han, hamam və çiftliklər vəqf edilmişdi. Dini baxımdan hənəfi və 

şafii fiqhlərini öyrədən Bağdad Nizamiyyəsi elm və fikir həyatında mühüm 

rol oynam

ış, yüksək vəsfdə bilginlər yetişdirmiş, buradan çıxan gənclər öl-

k

ənin səlahiyyətli şəxsiyyətləri olaraq yüksək məqamlar tutmuşlar. Yenə o 

s

ıralarda İsfahan, Nişapur, Mərv, Bəlx, Herat, Tus, Bəsrə, Amul kimi mər-

k

əzlərdə  birər bənzəri  qurulan  Bağdad  Nizamiyyəsinin dərs mövzuları  və 

proqramlar

ı, əsas etibarilə, bütün islam ölkələrində və osmanlılar daxil, is-

lam-türk dövl

ətlərində əsrlərcə təqib və tətbiq edilmişdir. Nizamiyyə mədrə-

83

 Kutadgu Bilig, n

əşr edən və bugünkü türkcəyə tərc. R. R. Arat, I, mətin, 1947, II, tərc. 

1959, III, 1979, inde

ks;  İ.  Kafesoğlu,  Kutadgu  Bilig  ve  Kültür  Tarihimizdeki  Yeri, 

1980, s.1-48. 

84

 R. R. Arat, m

ətn, tərc., açıqlama, Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki, Atabet ül-Hakayık, 

1951; A. Caferoğlu, Ph. T. Fundamenta, II, 1964, s. 270 və ardı. 

424 

                                                 

---