İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
6. ƏDƏBİYYAT Bu islam-türk dövl ətlərində ədəbiyyat və şeir böyük gəlişmə göstər- mi şdir. İran ədəbiyyatının ünlü şairləri: Ünsüri, Fərruxi, Əscədi, Mənuçöhri, Q əzairi və başqaları Qəznəvi Mahmudun himayəsində yetişmişlər. Bugünkü ədəbi farsçanın təməlini atan məşhur “Şahnamə” şairi, Firdövsi də bunlar aras
ında idi 95 . “Sindbadnam ə” yazarı Zahiri-Səmərqəndi qaraxanilərdən Qı- l ıc Tamğaç xanın inşa divanının rəisi idi. O dövrdə farsça yazan şairlərin ən böyükl ərindən biri olub şiirlərində bir çox türkcə kəlmə işlədən Suzəniyi- S əmərqəndi qaraxanilər sarayının sayğıdəyər siması idi və o, əski uyğur di- linin islam t əsiri altında qarluq, yağma, çigil kimi türk boyları ləhcələri ilə qar ışmasından meydana gələn qaraxani türkcəsi (Mahmud Kaşğari buna “xaqaniyy ə" deyir) ilə də -Mənuçöhrinin dediyi kimi- şeirlər yazırdı. Türk dilinin Hindistanda getdikc ə yayıldığını söyləyən Fəxrəddin Mübarəkşah öz tarixind ə türkcə misralar qeyd etmişdi 96 .
Dehli saray ında da şairlər, xüsusilə Əlaüddin Xalac dövründə - qəz- n əvilərdə və səlcuqlularda olduğu kimi- "məvacibi-şairi" (şairlik ödənəyi) al ırdılar. Sultan Balabanın oğlu Məhəmmədin işraf divanı rəisi şair Fəxrəd- din Lub əkı, Hindistanın "Sədi”si deyilən Həsən Səncəri və daşkəndli şair B ədrəddin sultanlardan və bəylərdən himayə görürdülər. İslam Şərqinin ən böyü k şairlərindən biri olan Əmir Xosrov Dəhləvi (ölümü 1325) türk idi, anas ı da Balabanın ariz ül-məmalik (hərbiyyə naziri) olan Timur xanın qızı idi. Türk olmaqla öyün ən Dəhləvi Sultan Balaban, Əlaüddin Xalac və Qiya- s əddin Tuğluq dövrlərini dilə gətirmiş və sonuncu adına bir “Xəmsə” yaz- m ışdı. Gözəl əsərlərindən biri də Əlaüddin Xalacın oğlu Xızır xan ilə racə- 95
Hayatı, İstanbul, 1966. 96 Tarih- i Mubarekşah, nəşr edən E. D. Ross, London, 1927, s. 44-46. Bu əsər və müəllifi haqqında mühüm bir tənqid yazısı, bax: M. Diriöz, Kürk Kültürü, sayı 215-216, 1980, s. 265-281. 429
TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
l ərdən birinin qızının həqiqi eşqinə həsr edilmişdi 97 . Hind-türk hökmdarlar ı əski hind əsərlərinin tərcümələrinə də yardım etmişdilər. Bunlar arasında ən mühümü "K əlilə və Dimnə" deyə tanınan əxlaq kitabı "Pançatantra"nın qəz- n əvi sultanı Bəhramşah (ölümü 1157) adına farsçaya tərcüməsidir 98 . Sonra
Qiyas əddin Tuğluğun münşilərindən (katib) Məhəmməd Sədr Abdusi hind nağıllarını “Bəsatin ül-Üns" adı ilə farsçaya və xalac ailəsinin son illərində Mübar
əkşahın sarayında şair Ziyaəddin Nəhşəbi "Tuti-namə"ni sanskritcə- d ən farscaya çevirmişdilər. Şeir və ədəbiyyat sahəsində böyük irəliləmələr qeyd edil ən səlcuqlu dövründə xüsusilə fars ədəbiyyatı çox inkişaf etmişdir. Türk sultanlar ının maddi, mənəvi himayələri sayəsində İran ədəbiyyatının ən seçkin simaları bu çağda yetişmişdilər: Ömər Xəyyam, Ənvəri, Müizzi, Lamii Cürcani , Əbül-Məali Nəxxas, Əbu Tahiri-Xatuni, Əbivərdi, İbn ül- X əbbariyə, Əzraqi. Digər tərəfdən ərəb ədəbiyyatında mühüm bir mövqe tu- tan Bah ərzi (ölümü 1072) və ünlü “əl-Əhkam üs-Sultaniyyə” müəllifi Qazil- quzat əl-Mavərdi (ölümü 1051) və başqaları bu dövrün şəxsiyyətləridir. Fikir h əyatı və ədəbiyyat yönlərindən həm atabəyliklər, həm də türkmən b əylikləri böyük inkişaf içində idilər. Fars ədəbiyyatının təsiri altında olan eld ənizlilər ölkəsində Nizami Gəncəvi (ölümü: 1214?), Xaqani (ölümü: 1199?) v ə salğurlu bəyliyində Sədi (ölümü: 1292) kimi İran ədəbi dilinin ən böyük üstadla rı yetişmişdi 99 .
Bu dövrd ə türk ədəbiyyatı, bilindiyi kimi, Anadoluda gəlişmişdir. Malazgirt z əfərindən bəri əski oğuz mənqibələrini, bozqırların dastani möv- zular il ə süslənmiş qəhrəmanlıq hekayələrini qopuz çalaraq söyləyən türk- m ən xalq şairlərinin XII-XIII əsrlər Anadolusunun qəza və fəth ruhuna uy- ğun islami gələnəklərini (Əbu Müslim, Hz. Həmzə, Hz. Əli ətrafında hörü- l ən əfsanələr və s.) türkcə tərənnümləri ilə başlayan bu ədəbiyyatda “Daniş- m əndnamə”
100 , Battal Q azi dastanı, Sarı Saltuk mənqibəsi 101
kimi m əhsullar 97 Bax: M. Wahid Mirza, The Life and Works of Amir Khusrau, Calcutta 1935; N. M. Çetin, Amir Xusraw-i Dihlavi’nin Ese rlerinin Yazma Nüshaları", Şarkiyat Mecmuası, V, 1964, s. 7l-84; E. Merçil, Emir Husrev-i Dihlevi, s. 186-193. 98
Bax: İA, mad. Kelile ve Dimne; son türkcə tərc. Ö. R. Doğrul, İstanbul, 1941. 99 T əfsilən bax: J. Rypka, Poets and Prose Writers of thə late Saljuq and Mongol Periods, The Cambridge History of İran, s. 530-605. 100
N əşr edən və frans. tərc. İ. Melikoff, La geste de Melik Danişmənd, Paris, I-II, 1960. 430
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|