İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

s

ələrində  dini  bilgilərlə  bərabər  fəlsəfə  (kəlam), filologiya  (ərəb  dili  və 

qram

matikası), matematika (riyaziyyat, heyət) və s. kimi elmlər də oxudul-

duğu üçün Avropada bənzər müəssəsələr daha gec tarixlərdə qurulmuş oldu-

ğundan  Bağdad  Nizamiyyəsi  yer  üzündə  ilk  universitet  sayılmaqdadır

85

. 

Daha sonra s

əlcuqlu dövlətlərində, xarəzmşahlarda, atabəyliklərdə, türkmən 

b

əyliklərində, hinddə və Misirdə sultanlar, dövlət adamları və xatunlar tərə-

find

ən  eyni  əsaslarda yürümək  üzrə  qurulan mədrəsələr sayıla  bilməyəcək 

q

ədər çoxdur. Mədrəsələrin dövlətin  mülki  idarə  kadrosuna məmur yetiş-

dirm

əsi etibarilə də böyük əhəmiyyəti vardı. Səlcuqlu dövründə təbiblər, bə-

la

ğətçilər yetişmiş, riyaziyyat elmi də yüksək bir səviyyəyə çatmış və daha 

çox 

ədəbi  hüviyyətilə  tanınan məşhur  Ömər Xəyyam (ölümü  1131), Mə-

h

əmməd Beyhaki kimi qüvvətli təmsilçilər tapmışdı. Bunlar məxrutat, hən-

d

əsə və zic bəhslərində mühüm əsərlər yazmışlar. Ayrıca 476-cı ildə (1074-

1075) bir r

əsədxana qurularaq incələmələr aparılmış, Ömər Xəyyam, Əbül-

Müz

əffər İsfizari, ibn Nəcib ül-Vasiti kimi yüksək astronomlar “Tarixi-Mə-

llki” (v

ə ya "Tarixi-Cəlali” və ya "Təqvimi-Məlikşahi”) deyilən bir təqvim 

t

ərtib etmişdilər ki, bu təqvim bugün işlətdiyimiz qriqoryan (miladi) təqvi-

mind

ən daha doğru hesablara dayanırdı. Sultan Səncər adına bir zic yazan 

əl-Hazini 1115-ci ildə sabit ulduzların yerini Mərv şəhərinin meridian dai-

r

əsinə görə təsbit etmişdi

86

.  

Bütün  türk  hökmdarlar

ı  kimi  səlcuqlu sultanları  da tarix bilgisinin 

g

əlişməsini təşviq etmişlər. Beləliklə, səlcuqluların mənşəyindən bəhs edən 

“M

əlik-namə” (1058-ci illərdə), ibn Həssulun tarixi, “Risaleyi Məlikşahiy-

y

ə”  adlı  əsər,  Əbu Tahiri-Xatuninin  “Tarixi-Ali-Səlcuq”u,  şair Muizzinin 

“Siy

ərü Fütuhati-Sultan Səncər”i, Həmədaninin “Ünvan üs-Siyər”i, ibn Fın-

d

ığın “Məşarib üt-Təcarib”i, eyni müəllifin “Zinət ül-Küttab”ı, Sultan Sən-

c

ər adına yazılan “Məfaxir ül-Ətrak”, Sultan II Tuğrul adına yazılan “Əcaib 

ül-M

əxluqat” adlı coğrafya kitabı, bunlardan başqa İmadəddin İsfahani, İbn 

ül-Cövzi, S

ıbt ibn ül-Cövzi, Ravəndi və başqa tarixçilərin əsərləri bu çağın 

85

 

Bax:  A.  Talaş,  La  madrasa  Nizamiyya  et  son  histoire,  Paris,  1939;  H.  Z.  Ülken,  İslam 

Düşüncesi,  1946,  s.  357;  The  legacy  of  İslam,  1952,  s.  241  və  ardı;  J.  C.  Risler,  La 

civilisation  Arabe,  Paris,  1955,  s.  79;  M.  A  Köymen,  Alp  Arslan  Zamanı  Selçuklu 

Kültür Müesseseleri I, Üniversiteler, SAD, 1973, s, 75-125. 

86

 

Bax: İA, mad. Selçuklular, VI, 4; A. Sayılı, The Observatory in İslam, Ankara, 1960, s. 

160-166, 177 v

ə ardı. 

425 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

m

əhsullarıdır. Fəqət monqol istilası zamanında bunlardan bəziləri təəssüf ki 

itmişdir.  

Dig

ər  tərəfdən "Fəxri-Xarəzm"  adlandırılan  və  "Müqəddimət  ül-

Ədəb" yazarı  Zəmaxşəri  (ölümü  1144)  ilə  "Zahireyi-Xarəzmşahiyyə" adlı 

böyük tibb kitab

ının müəllifi həkim İsmayıl Cürcani (ölümü 1137) xarəzm-

şahlar  dövrünün  başlıca  elm və  fikir adamlarıdır.  Xarəzmşahlar  dövründə 

d

ə, şübhəsiz, çoxlu əsər yazılmışdı. Fəqət bu dövlətin kültür yönündən  ən 

yüks

ək səviyyəyə çatdığı bir çağda monqollardan yediyi öldürücü zərbə yal-

n

ız bu imperiyanı  yıxmaqla qalmamış,  eyni  zamanda ta İç  Asiyanın uzaq 

Almal

ığ, Qayalığ kimi şəhərlərinə qədər yayılmaqda olan islam-türk kültü-

rünü  d

ə  söndürmüş  və  bütün  imperatorluğu  süsləyən mədəni  əsərləri  də 

m

əhv etmişdir

87

. M

əhəmməd Nəsəvinin Xarəzmşah Cəlaləddinə həsr etdiyi 

çox mühüm 

əsərinin

88

 d

ışında sadəcə adları bilinən bir çox tarix kitabı bizə 

çatmamışdır. Xarəzmşahlar dövrünün nadir yadigarlarından ikisi monqollar-

dan qaçmağa müvəffəq olan ədəbiyyat tarixçisi Qeysi-Razinin "Əl-Mücəm 

fi  m

əayiri-əşar  il-Əcəm"  ilə  həmin  müəllifin  türk  dili  baxımından mühüm 

kanql

ı dili lüğətidir (Tibyan ül-Lugat-it-türki ala lisan il-kanqlı)

89

. 

Türkm

ən bəyliklərində, Anadoluda Amid (Diyarbakır), Məyyafari-

qin (Silvan), Mardin kimi 

şəhərlər artuklular zamanında birər kültür mərkəzi 

ol

muşdular. Fəxrəddin Qara Arslan (ölümü 1167) adına Əbu Ali s-Sufi tərə-

find

ən “Urcuzə fi Süvər il-Kəvakib is-Sabitə” (ulduzlara dair), Nəcməddin 

Alp

ı (ölümü 1176) adına Kəmaləddin Əbu Salim tərəfindən “İqd ül-Fərid”, 

M

əlik  əl-Məsud (ölümü  1231) adına Zeynəddin Cövhəri  tərəfindən  “əl-

Muxtar fi K

əşf il-Əsrar” (sufilik), Mahmud Qara Arslanın nəvəsi adına Əbül 

İzz ül-Cəzəri tərəfindən “Kitab fi Mərifət il-Hiyəl vəl-Həndəsə” (mexanika, 

riyaziyyat), 

İmadəddin Qara Arslan (Harput bəyi) adına islam təsəvvüf tari-

xinin m

əşhur simalarından Sührəvərdiyi-Məqtul tərəfindən “Əlvah ül-İma-

diyy

ə”; Nəcməddin Mansur adına  Əbdülqadir Razi  tərəfindən  “Rövzət  ül-

Füs

əha”  kimi  əsərlər yazılmış,  böyük  şair Nizami  "Xəmsə”sinin  birincisi 

olan “M

əxzən ül-Əsrar”ı Məngücüklü Fəxrəddin Bəhramşaha (ölümü 1225) 

87

 Bax: Yakut, Müc

əm ül-büldan, nəşr edən F. Wüstenfeld, Leipzig, 1924: I, 249, II, 480 və 

ardı, III, 234, IV, 403. 

88

 Siret üs-Sultan Celal id-Din, n

əşr və fransızca tərc. O. Houdas, Paris, 1891,1895. 

89

 

Bax:  M.  F.  Köprülü,  Türk  Dili  ve  Edebiyatı  Hakkında  Araştırmalar,  İstanbul  1934,  s. 

155-I62. 

426 

                                                 

---