İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
64
birinci okean olmuşdur. Okean «birinci hərəkətverici» olmuşdur. Lakin onlar okeanın zamanda və məkanda 
mövcudluğunu fikirləşmirdilər. Sonra atmosfer yaranır, atmosferdən isə  işıq verən cisimlər - günəş, ay, 
planet və ulduzlar yaranır. Göyün yerdən ayrılmasından sonra bitkilər, heyvanlar və nəhayət, insan meydana 
gəlmişdir. Kainatı kim yaratmışdır və onu gündən-günə, ildən-ilə hərəkət etməyə kim məcbur edir? Şumer 
teoloqları allahlar panteonunda hər bir allahın öz iş-gücü və funksiyası olduğuna inanırdılar. Allahlar birlikdə 
Kainatı da hərəkətə gətirirdilər. Şumer filosoflarına görə allahlar öz niyyətlərini sözlə ifadə edən kimi həmin 
iş baş verirdi. Yəni onlar sözün yaradıcı qüdrətinə inanırdılar. Təsadüfi deyildir ki, allah sözünün 
həllediciliyi Şərqdə qəbul edilmiş, sonrakı dinlərdə əsas yeri tutmuşdur. Şumerlərin fikrincə, insanın taleyinə 
həyatını yaşamaq və ölmək düşür. Tanrıların taleyi isə başqadır. 
«İnsan ayran kimidir, tanrılarsa yağ kimi, 
Adam saman kimidir, tanrılar buğda kimi».  
Şumer filosoflarının fikrincə, insan həyatı əbədi ola bilməz. Əcəl hamının qapısını döyməlidir. İnsan 
ölümə məhkumdur. 
Qədim şumer şair-mütəfəkkiri fikirlərini sual-cavab şəklində belə qururdular: 
Qəzəbli, qəddar əcəl adama verməz aman,  
Əbədimi tikirik evləri tikən zaman? 
Əbədilikmi vurur məgər möhür vuranlar? 
Əbədimi ayrılır qardaşlar qardaşından? 
Əbədidirmi məgər nifrət hissi insanda? 
Əbədi axır məgər çaylar suda daşanda? 
Mütləqdirmi cücünün cırcırama olmağı? 
Ayna əvəz edərmi əbədilik günəşi? 
Dünya bina olanda belə şey görünməmiş. 
Ölüyə bənzəmirmi, söylə əsir olanlar. 
Ölümün sifətini məgər göstərmir onlar? 
Hökm edən insandırmı?  
Böyük Enlil onlara xeyir-dua verəndə 
Bəs niyə toplaşırlar bir yerdə Annunaklar, 
Maraet, ulu tanrılar? Talelər yaradanı 
Məgər sorğu-suala tutmurmu taleləri? 
Onlar təyin eyləmiş ölümü və həyatı, 
Ölüm saatınısa söyləmişlər qəti.  
Beləcə buyurmuşlar: «Qoy yaşayan yaşasın». 
Şumer allahları da insanlara bənzəyir, onlar bir-birindən küsür, barışır, bir-biri ilə dalaşır. Bir sözlə, 
insanlara xas olan bütün keyfiyyətlər allahlara da aid edilir. Əslində yunanların allahları adlarını dəyişmiş və 
nisbətən təkmilləşdirilmiş Şumer allahlarıdır. Şumerdə baş allah və ikinci dərəcəli allahlar var idi. Yüzlərlə 
allahların içərisində  ən başlıcası  səma allahı An, hava allahı Enlil, su allahı Enki və böyük allah-ana 
Ninhursaq idi. Həmin dörd allah allahlara başçılıq edir və çox vaxt bir yerdə fəaliyyət göstərirdilər. Onlar 
yığıncaqlarda və məclislərdə yuxarı başda əyləşirdilər. 
Şumer mütəfəkkirləri dəqiq ifadə olunmuş  fəlsəfi təlim yaratmamışlar. Bu, onların  əxlaqi 
prinsiplərinə, öyüd-nəsihətlərinə  də aiddir. Onlarda xüsusi etik normalar məcmuəsi olmadığından etika 
haqqında fikirləri ancaq ayrı-ayrı əsərlərdən toplamaq mümkündür. 
Şumer filosofunu heç vaxt mürəkkəb bir problem olan iradə azadlığı problemi qətiyyən 
maraqlandırmırdı. Onlara görə, allahlar insanları öz kefləri xətrinə yaratmışdılar. Odur ki, insanlar ölümə 
məhkum, allahlar isə  əbədidir. Onlara görə, yüksək  əxlaqi keyfiyyətlər insanlara allahlar tərəfindən bəxş 
edilmişdir. Doğrudur, şumerlər həqiqəti və xeyirxahlığı, qanun-qaydanı, ədaləti və azadlığı, mərhəməti və s. 
yüksək qiymətləndirmişlər. Təbiidir ki, onlar şər və  bəd  əməlləri, özbaşınalığı, yalanı, haqsızlığı, 
pozğunluğu, amansızlığı rədd etmişlər. Qədim şumer filosoflarının fikrincə, böyük allahlar öz təbiətinə görə 
xeyirxahdır. Bununla yanaşı, onlar belə hesab edirlər ki, bəşər sivilizasiyasını yaradan allahlar şəri, yalanı, 
zorakılığı, bir sözlə bütün qüsurları özləri cəmiyyətin həyatına gətirmişlər. “Allahlar nə üçün belə  hərəkət 
edirlər?” sualına onlar cavab tapa bilmirdilər, əslində heç axtarmırdılar. Eyni zamanda şumer mütəfəkkirləri 
çox vaxt allahları yer üzərində hökmranlıq edən padşahlarla eyniləşdirirdilər. Yəni şahlar necə hər bir adama 
kömək etmirdilərsə (yaxın adamları istisna olmaqla), allahlar da onlardan kömək diləyən ayrı-ayrı adamlara 
kömək etmirdilər. Elə buna görə də ayrı-ayrı «şəxsi allahlar», «qoruyucu mələklər» ideyası meydana çıxırdı. 
Şumerlərə görə, insanlar allahlara xidmət etmək üçün gildən yaradılmışlar.  
Qədim  İkiçayarası  mədəniyyəti Cənubi  İkiçayarasının  əkinçi tayfalarının və  şumerlərin nailiyyətləri 
əsasında yaranmışdır. Bu mədəniyyət müstəqil inkişaf yolu keçmiş, Yaxın  Şərqin bir çox xalqlarının 
mədəniyyətinə müəyyən təsir göstərmişdi. İkiçayarası xalqlarının memarlıq, incəsənət, ədəbiyyat, yazı, elmi 
biliklər sahəsində  əldə etdikləri nailiyyətlər Qədim  Şərqin bir sıra ölkələrinin mədəni həyatında öz əksini 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
65
tapmışdı. 
Qədim cəmiyyətlərin ideologiyasının  əsasını dini təsəvvürlər təşkil edirdi. Dini təsəvvürlərin 
totemizm, animizm və fetişizm növləri hələ erkən əkinçi tayfalarının həyatında mühüm yer tuturdu. Yer və 
göy təbii hadisələri, insan taleyi və güzəranı qeyri-təbii qüvvələrin  əməlləri ilə bağlanılırdı. Tədricən belə 
təbii qüvvələrə adlar verilmiş, bu və ya digər təbii hadisəni onların adı ilə bağlamışdılar. İkiçayarasının erkən 
əkinçi icmaları ayrı-ayrılıqda bu və ya digər allaha sitayiş edirdilər. Bu icmaların dini təsəvvürlərini bərəkət 
və  məhsuldarlıq bildirən ilahə  təşkil edirdi. Erkən dövrdə allah və ilahələr heyvan görkəmində  təsvir 
olunurdular. Təbiət qüvvələri ilahiləşdirilirdi. Hər bir icma özünün himayəçi allahına sitayiş edirdi. Erkən 
əkinçilərin etiqadı üçün politeizm, yəni çoxallahlılıq səciyyəvi idi. Bu hal ilkin sinifli cəmiyyətdə öz varlığını 
saxlayırdı  və  İkiçayarasında vahid dövlətin meydana gəlməsi nəticəsində dini ibadətlərin birləşdirilməsi 
zərurətini ortaya atmışdı.  İkiçayarasında bütün allahları  və ibadətləri birləşdirən ümum Şumer panteonu 
yaradıldı. 
Şumer  əsatirləri  İkiçayarasının dini və allahları barədə  məlumat saxlamışdır. Qaynaqlarda e.ə. III 
minillik üçün bir neçə yüz allahın adı çəkilir. Şumerlərin təsəvvürünə görə, ilk əvvəl bütün dünya başdan-
başa suya qərq olmuşdu. Okean suyunun dərinliyində bütün varlığın «böyük anası» ilahə Nammu 
yaşayırmış. Nammunun bətnindən yarımkürə  şəkilli dağ qalxıbmış. Dağın başında «böyük ata» allah An, 
dənizdə yastıvarı lövhə üzərində ilahə Ki yaşayırmış. Hər iki ilahi qüvvə bir-birinə bitişik imiş. Bu iki allahın 
nikahından allah Enlil (Ellil) dünyaya gəlmişdi. Onun ardınca bu cüt allah xeyli uşaq törətmişdi. Onların 
içərisində yalnız yeddi allah öz qüdrəti və müdrikliyi ilə  fərqlənirmiş. Bunlar allahların  şurasını  təşkil 
etməklə bütün dünyanı idarə edirmişlər. Enlil allahların başçısı  və  ağsaqqalı hesab edilirdi. O, allahlar 
şurasının üzvləri Nuskunu və Enkini özünə  ən yaxın köməkçi təyin etmişdi. Nusku odu və  qızmar istini 
təmsil edirdi. Enki su və müdriklik allahı hesab olunurdu. Səma allahı An, habelə Enlil və Enki şumer 
panteonunda allahların ali üçlüyünü təşkil edirdilər. Onların xidmətində kiçik allahlar dayanırdılar. Bunlar 
Anennak və  İqiqi adlanırdılar. «Anunnak» Anu allahının adından  əmələ  gəlmişdir. Anunnaklar Anunun 
törəməsi kimi yer üzünün ruhları olmaqla allahların tapşırıqlarını yerinə yetirirmişlər.  İqiqilər göy üzünün 
ruhları idilər və eyni vəzifəni icra edirdilər. 
Şumer panteonunda hava allahı Enlil mühüm yer tuturdu. O, allahların atası, göy və yerin hökmdarı, 
bütün dünyanın hökmdarı adlandırılırdı. Göyün yerdən ayrılması onun əməli kimi qələmə verilirdi. Əsatir bu 
əməli belə  şərh etmişdi: «Allahlar ailəsi getdikcə çoxalırdı. Bir nəslin ardınca o birisi gəlirdi. Allah və 
ilahələr böyüyür, nikah bağlayır, uşaq doğurdular. Onlar göyün atası Anın və Yerin anası Kinin darısqal 
ağuşunda sıxılırdılar və  sərbəstliyə can atırdılar. Onlar böyük qardaşları Enlildən kömək diləyirdilər. Enlil 
günlə yox, saatla böyüyür, daha da zorbalaşır və ipə-sapa yatmırdı. Enlil böyük bir əməli həyata keçirməyə 
cəsarət etdi. O, mis bıçaqla göy qübbəsinin qırağını kəsdi. Səma allahı An zarıya-zarıya yer ilahəsi, arvadı 
Kidən qopdu. Dünyəvi böyük yastı lövhə onun qıraqlarını  əhatə edən ibtidai okeanın səthində qaldı, 
dünyanın  əzəmətli yarımkürə örtüyü havada asılı qaldı».  İbtidai təfəkkür dünyanın  əmələ  gəlməsini qeyri-
təbii qüvvələrin əməli ilə bağlayırdı. 
Eyni zamanda şumerlər insan cəmiyyətində mövcud olan nikahı, doğum-görümü və  həyat tərzini 
allahlara da şamil edirdilər. 
Ninhursaq (yaxud Ninmah, Nintu) Şumer panteonuna yer səthi, məhəbbət və məhsuldarlıq ilahəsi kimi 
daxil olmuşdu. Nanna (yaxud Nannar) ay allahı, Utu - günəş allahı,  İnanna - məhsuldarlıq və  məhəbbət 
ilahəsi, onun əri Dumuzi (Tövratda Tammuz) çoban allahı, Nerqal - yeraltı dünyanın allahı, onun arvadı 
Ereşkiqal - yeraltı dünyanın ilahə hökmdarı, Ninurta - cənub küləyi və müharibə allahı, Martu - köçərilər 
allahı və sairələrin adları şumer əsatirlərində çəkilmişdir. Bunlar ümum şumer allahları cərgəsinə daxil idilər. 
Bundan başqa şumer şəhərlərinin ayrıca himayəçi allah və ilahələri vardı. Laqaş şəhərinin himayəçi ilahəsi 
Ninqirsu olmuşdu. Enlil, arvadı Ninlil və oğlu Ninurta Nippur şəhərinin havadarları hesab olunurdular. 
Şumerlər yeraltı, axirət dünyası haqqında təsəvvürlər yaratmışdılar. O «geniş ölkə», yaxud «geriyə yol 
olmayan ölkə» adlanırdı. Şumerlərə görə, axirət dünyası zülmət idi, orada insan bədəni torpağa dönür, onun 
başını qurd-böcək çeynəyir, o, daima susuz və yeməksiz qalır. Bunlar olmasın deyə qurban kəsilməli idi. 
Buranın hökmdarı ilahə Ereşkiqal idi, onun əri isə müharibə allahı Nerqal idi. Müxtəlif ruhlar, o cümlədən 
taun allahı İrra öz növbəsində onlara xidmət edirdilər.  
Akkadlar, amorilər, aramilər, haldeylər və başqa qədim xalqlar şumer dininin bir çox əlamətlərini 
mənimsəmişdilər. Adətən, sami tayfaları himayəçi allahı Bel, «ağa» adlandırırdılar. İcmanın ilahəsi isə İştar 
adını daşıyırdı. Şumer və Akkad allah anlayışları qovuşan zaman, akkadlar Enlilə Bel deyirdilər, sonralar bu 
adı Babil allahı Marduka şamil etmişdilər. Tədricən şumer ilahə adları An akkadlıların Anu, Nammu-Tiamat, 
Ki-Kinqu, Enki-Ea, Utu-Şamaş, Nannar-Sin, İşkur-Adad,  İnanna-İştar,  İrra-Namtar, Neunuqal-Nerqal ilə 
əvəz edilmişdi. Tədricən Babil panteonunda ali allah yerini Marduk, Assur panteonunda isə Aşşur tutmuşdu. 
İkiçayarası  əhalisi qədim totem təsəvvürlərini, yəni heyvanlara sitayişi saxlamışdı. Allahları da 
müxtəlif heyvan görkəmində təsvir edirdilər. Allah Ea bəzən balıq quyruqlu, yaxud tısbağa şəklində təsvir 
olunurdu. Marduk əfsanəvi  əjdaha, qrifon, təbabət ilahəsi Qula - it, himayəçi xeyirxah ruhlardan Şedu və 

---