İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
62
qadınları  və yetim-yesiri incitməsin» ifadəsi ilə başlayırdı. Ur-Nammu sabit ölçü və  çəki qaydaları 
müəyyənləşdirdi, bununla bazar qiymətlərinin kortəbiiliyini aradan götürməyə nail olmaq istədi.  Şumer 
cəmiyyətində artıq mülkü bərabərsizliyin geniş vüsət alması müşahidə olunur. Qanunlarda bunu qabarıq 
şəkildə göstərən maddə vardır. Maddədə deyilir ki, «Bir şekel (pul vahidi) sahibi bir mina (60 şekel) sahibi 
tərəfindən istismar edilməməlidir». Göründüyü kimi, varlı  təbəqələr azad icmaçıların  əməyindən məcburi 
istifadə edirmişlər. 
Ur-Nammu qanunları müxtəlif hüquq normalarını qaydaya salmışdı. Şumer cəmiyyətində cadugərlik 
geniş yayılmışdı. Cadugərliyin qarşısını almaq üçün qanunlarda xüsusi maddə nəzərdə tutulmuşdu. Maddəyə 
görə, cadugərlikdə  təqsirlənən  şəxs öz günahsızlığını sübut etmədi idi. Onun günahsız olub-olmamağını 
ordaliya vasitəsilə yoxlayırdılar. Ordaliya - su ilə sınama hüquq forması idi. Müqəssiri suya atırdılar, əgər o, 
salamat qalırdısa, günahsız hesab olunurdu. Ur Şumer cəmiyyətində bir sıra hallarda varlıları da cadugərlikdə 
təqsirləndirirdilər. Varlıların cadugərliyi sübut olunardısa, onda onun malı ittihamçı şəxsə verilirdi. Əsassız 
ittihamların qarşısını almaq üçün böhtançılara da su ilə  sınama (ordaliya) tətbiq olunurdu. Şumer 
cəmiyyətində cadugərlik təqib olunurdu. 
Maddələrin birində qulların vəziyyətindən bəhs olunurdu. Qullar ağır istismara düçar idilər. Buna görə 
onlar ağa təsərrüfatından qaçırdılar. Maddə qaçqın qulu ağasına qaytarana mükafat vəd edirdi. Qul-kənizi 
öldürən onun əvəzini, yaxud qiymətini ödəməli idi. Bəzi maddələr xəsarət üçün cəza nəzərdə tuturdu. Əgər 
azad adam kiməsə  bədən xəsarəti yetirərdisə, ona pul əvəzi verməli idi. Qanunlarda ailə münasibətlərinə 
toxunan maddələr də vardı. Qadının  ərə  xəyanəti ölüm ilə  cəzalandırılırdı.  Ər arvadını boşayarkən, onu 
müəyyən pul məbləği ilə təmin etməli idi. Sənədləşdirilməmiş nikah qanunsuz hesab edilirdi. Evlənən gənc 
qızın atasına nikah hədiyyəsi (başlıq) verməli idi. Əgər qızın atası  vədinə  əməl etməyib onu başqasına 
versəydi, nikah hədiyyəsi sahibinə ikiqat məbləğdə qaytarılmalı idi. 
Qanunlarda torpaq münasibətləri də  əks olunmuşdu. Özgə torpağını  zəbt edib becərmək qadağan 
edilirdi. Belə hallarda məhsul müsadirə olunur, torpağı özbaşına tutmuş adam isə  cərimə edilirdi. İcarədar 
götürdüyü torpaq sahəsini becərməli və torpaq sahibinə  əvvəldən müəyyənləşdirmiş miqdarda məhsul 
verməli idi. Sahə işlənməmiş qalsaydı, icarədar torpaq sahibinin zərərini ödəməli idi. 
Erkən Şumer dövlətləri «en» (ağa, dini hakim) adlanan ali kahin tərəfindən idarə olunurdu. En dövlət 
və  məbəd işlərinə, suvarma kanallarının çəkilməsinə, ölkənin təsərrüfat həyatına, hərbi işlərə  rəhbərlik 
edirdi.  İbtidai demokratiya əlamətləri öz varlığını  hələ saxlayırdı. Tədricən  Şumer dövlətlərində hökmdar 
hakimiyyəti meydana gəldi. Dövlətin başında «ensi» (tikinti zamanı xalqa rəhbərlik edən kahin), yaxud 
«luqal» (böyük adam, hökmdar) dayanırdı. Adətən luqal, hökmdar kimi, daha böyük şəhər-dövlətlərinə 
başçılıq edirdi. Vahid Şumer dövləti mövcud olan zaman luqal ancaq hökmdara, ensi ona tabe olan canişinə, 
yaxud ali kahinə şamil edilirdi. Erkən sülalələr dövründə ağsaqqallar şurası və xalq yığıncağı öz mövqeyini 
saxlayırdı. Mülki bərabərsizliyin inkişafı ilə  əlaqədar olaraq xalq yığıncağı dövlət idarə orqanı kimi öz 
əhəmiyyətini itirdi. Tədricən hökmdar hakimiyyəti iqtisadi, siyasi və hərbi cəhətdən möhkəmləndi. Bunun da 
nəticəsində  ağsaqqallar  şurasının idarə orqanı kimi əhəmiyyəti azaldı. Erkən sülalələr dövründə müstəbid 
monarxiya hakimiyyət forması meydana gəldi, hökmdar qeyri-məhdud hakimiyyətə malik oldu. Hökmdar 
hakimiyyətinin güclənməsi ilə yanaşı onun dayağı olan ordu da meydana gəldi. Erkən sülalələr dövrünün 
sonunda artıq daimi ordu yaranmışdı. 
Erkən  Şumer dövlətləri  şəhər və onun ətrafındakı  kəndlərdən ibarət olmuşdu.  Şumer  şəhər-
dövlətlərində istehsal, ərzaq və əmtəə mübadiləsi aşağı səviyyədə inkişaf tapmışdı. Şəhər-dövlətləri arasında 
geniş iqtisadi əlaqələr mövcud deyildi. Bunların nəticəsində sinfi ziddiyyətlər kəskin şəkil almışdı. Qulların 
sayı az idi. Erkən sülalələr dövrünün sonunda İkiçayarasında siyasi hegemonluq uğrunda mübarizə başlandı. 
Hökmdar hakimiyyətinin rolu artdı. Bütün Şumeri siyasi və iqtisadi cəhətdən birləşdirmək meyli gücləndi. 
Erkən sülalələr dövründə  və sonralar ölkənin iqtisadi əsasını  əkinçilik təşkil edirdi. Əkinçilik 
təsərrüfatı süni suvarmaya əsaslanırdı. Süni suvarma sisteminin inkişaf etdirilməsi e.ə. III minillikdə Şumer 
və Akkad hökmdarlarının başlıca vəzifəsi olmuşdur. Suvarma kanallarının çəkilməsində iştirak ictimai vəzifə 
idi və bunu bütün icma üzvləri həyata keçirirdi. İkiçayarasında sənətkarlıq, daxili və xarici ticarət inkişaf 
etmişdi. Şəhərlər sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinə çevrilirdi. 
Mülki bərabərsizliyin və sinfi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi nəticəsində quldarlıq münasibətləri inkişaf 
edirdi. E.ə. III minilliyin ikinci yarısında bu daha da gücləndi. Qul əməyi məbəd, hökmdar (dövlət) və xüsusi 
təsərrüfatlarda tətbiq olunurdu. Qulların mal-qara kimi baş-baş sayırdılar.  Əsir qullar «yad ölkəli», yaxud 
«saq» («baş» deməkdir), xüsusi qullar «urdu», yaxud «ere» adlandırılırdı. Qul sahibkarın xüsusi mülkiyyəti 
hesab olunurdu. 
III Ur sülaləsi dövründə xırda istehsalçılar arasında müflisləşmə genişləndi. Yoxsullar öz övladlarını 
köləliyə satmağa məcbur olurdular. Bunun nəticəsində borc köləliyi meydana gəldi. Artıq yerli əhali kölə 
halına salınırdı. Şulginin hakimiyyəti illərindəki məhkəmə sənədindən görünür ki, bir sıra hallarda qullar öz 
köləlik mənşəyini danırdılar. Sənədlərdə Ahuma adlı bir qulun məhkəmə məsələsi təsvir olunur: ağası vəfat 
etdikdən sonra əmlak bölgüsü zamanı Ahuma elan edir ki, «Mən qul deyiləm». Məhkəmə şahidlər vasitəsilə 

---