İsa Həbibbəyli akademik Şahlar Əsgərov professor Oruc İbrahimoğlu Türksevər
FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əhməd bəy AĞAOĞLU (Fransızcadan Azərbaycan Türkcəsinə çevirəni: Hamlet Qoca) Şiə dinində məzdəki inancları
20 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info Ş iəliyin necə yaranması üzrə indiyə qədər birbaşa araşdırma aparılmayıb. 1871-ci ildə “Jurnal Azyatik”də çap olunmuş məqaləsində cənab Stanislas Giyar və Kollej dö Fransada Pəh- ləvinin müəllimi olmuş alim T. Darmesteterin Mehdi haqqındakı maraqlı kitabçasında bəzi məlumatlar verdiyini və mövzunun çox maraq kəsb etdiyini bildirmişlər. Lakin onların hər ikisi ancaq şiəliyin bəzi formaları haqda yazmış, onun mənşəyi isə qaran¬lıq olaraq qalmışdır. Amma şiəlik Islam tarixində psixoloji cəhətdən ən maraqlı, ən nadir bir fenomendir. Başqa ikinci dərəcəli suallar, məsələn, İsmaililər məzhəbinin, Masiriliyin, Karmatların, Drantların, Sufilərin, Şeyxilərin, Babilərin mənşəyi ancaq Şiəliyin mənşəyi öyrəniləndən sonra məlum olacaqdır; çünki bütün bu fəlsəfi, dini və əfsanəvi inanclar Şiəliyin əsasında yaranmışlar və Şiəliyin mənşəyi öyrənilməyincə onlar haqda məlumatlar da yarımçıq olacaqdır. Avropa dillərində Şiə sözü “Əli məzhəbçisi”,
Şiəliyin təsvirində bu ən yanlış təsəvvürdür. Şiə- lik özünə sərfəli bir hökumət dəyişikliyi istəyən bir siyasi partiya, yaxud hüququ pozulmuş adamların hüququnu bərpa etmək istəyən bir qurum deyil. Doğrudur, əvvəl də onun siyasi cəhətləri olub, amma onu təmsil edən adamlar neçə əsrlər əvvəl siyasi arenadan gedib və əgər Şiə ancaq öz hüquqları uğrunda mübarizə aparsaydı, bu əhəmiyyətsiz bir iş sayılardı. Həm də ki, Şiəlik qəlbləri idarə etmək istəyir, məişətdə və ictimaiyyətdə davranış qaydaları, düşüncə və duyma qaydaları təlqin edir, bir sözlə mənəviyyat dərsi verir, bu isə siyasi fəaliyyət sayılmır. Şiəlik sözün tam mənasında bir din deyil, yəni kiçik varlıqla böyük varlıq, yaradılanla Yaradan arasında əlaqə deyil, bu əlaqələr bəşəri olmalıdır, yerli əhəmiyyət daşımamalıdır, ancaq indiyə və gələcəyə aid olmalıdır. Şiəlik isə belə deyil, məh- dud bir məkan içində o tək indi və gələcəyi deyil, eyni zamanda keçmişi də təlqin edir. Hər şiə iran- lıdır; Əgər Şiə Rüstəmin ali mənşəyinə və onun möcüzəli qəhrəmanlıqlarına inanmırsa; o gün- lərin birində İsfahan yaxınlığındakı bir quyudan möcüzəli bir insanın çıxıb dünyanı xilas edəcəy- inə və Rüstəmlə Kavanın onun yanında olacağına inanmırsa; o İranın işıqlı, elmli, təmiz bir ölkə olduğuna, dünyanın taleyinin ondan asılı olduğuna inanmırsa şiə deyil. Qısacası şiə olmaq iranlı olmaq deməkdir, onun keçmişini tamlıqla qəbul etmək, ona qovuşmaq, onun uğuruna sev- inmək, qəminə ortaq olmaq, arzularına şərik olmaq deməkdir. Beləliklə, şiəlik nə sözün əsl mənasında bir dindir, nə də siyasi bir partiyanın təzahürü, o İran milli ruhunun sintezidir, uzun əsrlərdən bəri keçmişlə və indi, Məzdəkilik və Islam arasında yaranmış bir uzlaşmadır. Bu cür uzlaşmalar başqa yerlərdə və başqa formalarda da mövcud olmuş- dur. Xristianlığın tarixinə nəzər saldıqda, onun Misirdə, Yunanıstanda, Romada və müasir Avropanın başqa xalqları arasında necə qəribə dəyişikliklərə uğradığını xatırlamaq kifayətdir. Ümumiyyətlə, öz tarixi ənənəsi, çoxəsrlik tarixi, öz dini və ədəbiyyatı olan hər bir xalq başqa bir xalqla təmasda olduqda onun maddi və mənəvi təsirinə məruz qalır. Keçmiş ənənələr, qədim din- lərlə yeniləri arasında şiddətli mübarizə başlayır və bu ideyalar və ənənələr mübarizəsinin nəticəsində keçmişlə indi arasında orta bir səviyyə alınır, iki dinin bir növ birləşməsi yaranır.
21 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info Əhməd bəy AĞAOĞLU Burada müasirlik öz varlığını itirmədən keçmişlə uyğunlaşır və ondan götürə biləcəklərini götürür. İranla Ərəbistanın qarşılıqlı vəziyyətlərinə bələd olan hər kəs bilərdi ki, İslamın meydana çıxdığı vaxt İranın sonrakı dövründə bu tarixi qanun həmən ölkə üçün uyğunlaşdırılacaqdır. Bir tərəfdə öz şöhrətinin və mədəniyyətinin zirvəsində olan, hakimiyyəti Ərəbistanın şimalında və cənubunda böyük əraziyə yayılmış İran, digər tərəfdən isə boş səhradan ibarət, özünün tarixi keçmişi və birgə ənənələri olmayan, daim bir-biri ilə savaşda olan qəbilələrdən ibarət bir ölkə. Dünyanın uzaq bir küncündə qalmış bu ölkə özünə qapanmışdı və qonşu xalqların mədəniyyətlərini qəbul etmirdi. O dövrün iranlısı üçün ərəb kobud bir varlıq, ayağı yalın bir dəvəçi, qızmar səhrada həyat sürən, heç bir mədəniyyəti və tərəqqini yaxın buraxmayan bir məxluqdur. Xosrovun onun barədə Allahın elçisinə verdiyi kinayəli cavab artıq məlum olduğuna görə təkrar etməyə dəyməz. Amma həmin bu Ərəbistan qəhrəman bir vətənpərvərin çağırışı ilə uzun yuxu- sundan oyandıqda və güclü bir öyrədicinin peyğəmbər inamı ilə cana gəldikdə, mat qalmış İrana sübut etdi ki, əsl ucalıq zənginliyin art- masında və ənənələrin inkişafındadır. İran gördü ki, nifrət etdiyi bu səhra ölkəsində Zohak ilanı hələ də fışıldayır və o Cəmşid dövründəki kimi təslim oldu. Amma Kavanın ruhu hələ ölməmişdi və İranın təslim olması məcburi idi, bu nə özünün itirilməsi, nə də unudulması demək deyildi. Uzun əsrlərdən bəri davam etmiş şöhrətli bir keçmişi, ən zəngin və ən elmi bir dini və mifologiyanı qəfildən dəyişib, ona qədər həqarətlə baxılan, aşağı irq sayılan bir xalqın gətirdiyi inamı qəbul etmək mümkün deyildi. Mənşəyi məlum olmayan, yəqin ki, xalq yaradıcılığı olan və təmiz dillə ifa olunmuş bir xalq deyimində keçmişlə indi arasında tərəddüd edən, təslim olmuş, qüssəli iranlı qəlbinin ağır taledən acı və kinayəli şikayətində deyilir:
Amma bu ağır vəziyyətdə də iranlı həmişəki kimi bir çıxış yolu tapdı; o İslam örtüyü altında yeni bir din yaratmağa başladı. Sahibi təəc- cübləndirməmək üçün bu iş ərəb adı altında görülürdü, amma eyni zamanda keçmişi və qədim mifologiyanı da özündə saxlayırdı. Bu yeni din Şiəlik idi. İran bu dini necə yarada bilmişdir; bu din necə formalaşmışdır; onun başlanğıc nöqtəsi nədir; bu işdə kimlər fəal rol oynamış və ona öz dühalarının rəngini vermişlər? Bunlar maraqlı suallardır, amma təəssüf ki, onlara ancaq təxmini cavab vermək olar. Heç bir müsəlman yazıçısı məsələni tarixi inkişaf cəhətdən araşdırmayıb və bu gün dəqiq cavab əvəzinə fərziyyə yürüdürük. Mən həqiqətə daha yaxın saydığım və vəziyyət dəyişənə qədər inanacağım bir fərziyyəni sizə təqdim etmək istəyirəm. İslamın lap əvvəlindən müsəlman aləmində bir iranlı meydana çıxmış və onda az-çox şərəfli bir rol oynamışdır. Adının indi də iranlı ruhu və dini inancları üzərində təsiri istər-istəməz diqqətimizi ona cəlb edir və onun şiə dininin formalaşmasında fəaliyyət göstərməsi fikri meydana gəlir. Bu şəxs məşhur Salmani Farsidir. Müsəlman yazıçıların əsərlərindəki bioqrafik qeydlərə görə Salmani Farsi Fars əyalətində Dehkan ailəsində dünyaya gəlib. Bu gün dehkan dedikdə əkinçi yaxud kəndli nəzərdə tutulur. Amma Sasanilər dövründə bu söz İran adət- ənənələrini qoruyub saxlayan varlı və qədim kənd ailəsini nəzərdə tuturdu. Fikirdən rahatlıq tapa bilməyən Salman Nasturi kilsələrini və yəhudi məbədlərini dolandıqdan sonra Mədinəyə, dünyanın yeni canlandırıcısının yanına gəlmiş və Məhəmmədin ən etibarlı, ən yaxın əzhablarından birinə çevrilmişdir. Həzrət Məhəmmədin vəfatın- dan sonra o Əliyə bağlanmış, onun sirdaşı və köməkçisinə çevrilmiş, ona xidmətlər göstərmişdir. Deyilənə görə o, bir dəfə Əlinin həyatını xilas etmiş və həmin vaxt bu şəxsiyyətin qeyri-adi bacarığı üzə çıxmışdır. Kufə camaatı Əlini öldür- mək qərarına gəlibmiş və bu qərarı həyata keçir- Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|