İsa Həbibbəyli akademik Şahlar Əsgərov professor Oruc İbrahimoğlu Türksevər

16

FEVRAL. 2012. № 12

www.uluturk.info

Sadiq Əraslan

Meselâ, namaz kılarken, oruç tutarken, Hac’ca

giderken  Allah’ın  emrini  düşünüp  de  çarşı

pazara  döndüğünde,  alışveriş  yaptığında,  söz

verip senet imzaladığında Allah’ın emrini unut-

mazdı.

Kanaatimizce  günümüz  müslümanının  en

önemli eksikliklerinden biri Hz. Peygamber’in

hayat  ve  ahlâkını  yeterince  bilmemeleridir.

Genelde Hz. Peygamber ’in ibadet hayatı üz-

erinde durulur, fakat günlük hayatı, insanlarla

olan  ilişkileri  o  derece  önemsenmez.  Hz.

Peygamber,  namaz  ve  oruç  gibi  ibadetlerde

örnek alınmaya çalışılırken ahlâkî yönünün bir

kısmında aynı ölçüde örnek alınmaz. Bunu biz

günümüz insanının hayatından, yaptıklarından

anlıyoruz. Oysa Hz. Peygamber, ahlâkî yönden

iyi olmayanın ibadetine de önem vermemiştir.

Mesela  “Bizi  aldatan  bizden  değildir” veya

“(Kamil)  müslüman, müslüman (kardeşlerinin)

elinden  ve  dilinden  zarar  görmediği  kişidir.”

gibi sözleriyle bu gerçeği ifade buyurmaktadır.

Ayrıca  oruç  tutanlar  için  “Kim  ki,  yalanı  ve

onunla amel etmeyi terk etmezse, Allah’ın onun

aç ve susuz kalmasına ihtiyacı yoktur”  buyurur.

Diğer ahlâki konular da buna kıyas edilebilir.

Ancak üzülerek söyleyebiliriz ki, günümüz müs-

lümanı,  genelde  Hz.  Peygamber  ’in  bu

uyarılarına kulak vermemektedir. İbadetine az

çok dikkat ettiğini düşündüğümüz insanların da

mesela camiden çıktıktan hemen sonra yan yana

namaz kıldığı müslüman kardeşini kötülediğini,

gıybetini  ettiğini,  dedikodusunu  yaptığını,

alışverişinde aldattığını görüyoruz. Yani günlük

hayatımızın,  hiç  te  Hz.  Peygamber  ’in  bize

öğrettiği  İslâm  kardeşliği  ile  bağdaşmadığını

görüyoruz.  Oysa  müslüman  müslümanın

kardeşidir, ona zulüm ve haksızlık yapmaz, ona

hıyanette bulunmaz, ona kin ve buğz beslemez.

Müslüman,  müslümanı  sevmek  ve  kendini

düşündüğü  gibi  onu  da  düşünmek  duru-

mundadır.  Hz.  Peygamber  ’in  öğrettiği  İslâm

kardeşliği budur. 

Hz. Peygamber, müslümanın ibadete olduğu

kadar ahlâki değerlere de önem vermesini ister.

Müslümanlar arasında kardeşlik, sevgi, saygı ve

hoşgörünün yerleşmesini ister. Bu sayede müs-

lümanların birbirlerine zararlı değil yararlı ol-

malarını, birbirlerine yardımcı olmalarını ister.

Bu ahlâkî kurallara uyulduğu takdirde müslü-

manlar arasında güven ve itimat sağlanır. Ferdi

ve ictimaî hayatta başarı elde edilmiş olur. Ancak

o zaman Hz. Peygamber’in istediği anlamda bir

İslâm toplumu meydana gelir. Böylece maddî ve

manevî huzur ve saadete kavuşulur.

İşte böyle  olması arzu edilen bir toplumun

oluşabilmesi  için  İslâm  kardeşlik  bağlarının

sağlam tutulması gerekir. Kardeşlik ise sevgi,

saygı ve hoşgörüyü gerektirir. Bu sebeple Hz.

Peygamber’in Kutlu Doğumunda, müslüman-

ların kardeşlik, sevgi, saygı ve hoşgörüyü tekrar

hatırlamalarını  istedik.  Bu  yazımızda,  Hz.

Peygamber’in  önemle  üzerinde  durduğu    bu

çeşit ahlâkî değerlerin özellikle günümüz müs-

lümanı için ne derece gerekli olduğunu belirtm-

eye  çalıştık.  Zira  gün  geçtikçe  söz  konusu

değerlerin zedelenmeye yüz tuttuğu görülmek-

tedir. Bu da, toplum ve fert olarak hem müslü-

manları huzursuz etmekte ve hem de İslâm dini

için menfi  örnek teşkil etmektedir. Oysa Hz.

Peygamber ’in  bize tarif ettiği  İslâm toplumu-

nun,  dünyanın  en  medeni,  en  ahlâklı  ve  en

huzurlu  toplumu  olması  gerekir.  Nitekim

Peygamber (sav) asrının müslümanı  böyle idi.

Çünkü onlar, Hz. Peygamber ’in  sadece ibadet

hayatını değil, aynı zamanda sözü edilen o yük-

sek ahlâkını da benimseyerek yaşıyorlardı. Onlar

İslâm kardeşliğini, sevgiyi, saygıyı ve hoşgörüyü

en mükemmel şekilde temsil ediyorlardı. Bu gün

de her müslümanın, öncelikle Hz. Peygamber’in

hayatını her yönüyle inceleyip öğrenmesi ve o

yüksek ahlâkını yaşamaya çalışması gerektiği

kanaatindeyiz. Bu yazımız ise, O’nun  az evvel

saydığımız  ve toplum için çok önemli olduğunu

düşündüğümüz  bazı  ahlâkî  prensiplerini  içer-

mektedir. Bunlar da Kardeşlik, Sevgi, Saygı ve

Hoşgörüdür.

---

17

FEVRAL. 2012. № 12

www.uluturk.info

XX  yüzilliyə  qədər  daha  çox  “tarixi-coğrafi”

məna daşıyan, bu yöndə elmi mübahisələrin obyekti

olan  “Azərbaycan” sözünün  siyasi-ideoloji  yeni

məna  kəsb  etməsinə  başlıca  səbəb,  1918-ci  ildə

Cənubi  Qafqazda  qurulan  dövlətlərdən  birinin

“Azərbaycan Cümhuriyyəti” adlandırılması olmuş-

dur. Halbuki, Azərbaycan Cümhuriyyətinin quru-

cusu və ideoloqu M. Ə. Rəsulzadənin də qeyd etdiyi

kimi  I  Dünya  müharibəsindən  əvvəlki  rəsmi

coğrafiyaya  görə  Azərbaycan,  Şimali  İranda

mövcud olan Təbriz ilə ətrafına deyilmişdir: “Hərb-

dən və böyük Rusiya inqilabından sonra dillərdə

dolaşan  Azərbaycan  hazırda  Azərbaycanın  şi-

malında Cənubi-Şərqi Qafqasiya qitəsindən ibarət-

dir ki, mərkəzi Bakıdır. Azərbaycanlılar milliyyət

etibarilə  Türk,  din  etibarilə  Islam,  mədəniyyəti-

əsasiyyə etibarilə şərqlidirlər”. Deməli, “Azərbay-

can”, “azərbaycanlılar” anlayışları yalnız I Dünya

müharibəsi dövründə, xüsusilə 1918-ci ildə Azər-

baycan  Cümhuriyyətinin  yaranması  ilə  “tarixi-

coğrafi” anlamdan kənara çıxaraq siyasi-ideoloji

məna kəsb etmişdir. “Tarixi-coğrafi Azərbaycan”

anlayışının  siyasi-ideoloji  məna  kəsb  etməsi

nəticəsində də “Azərbaycan Türk milləti”, “Azər-

baycan  Türk  xalqı”,  “Azərbaycan  Türk  dili”,

“Azərbaycan Türk dövləti” və b. istilahlar istər ölkə

daxilində, istərsə onun xaricində müəyyən status

qazanmağa başlamışdır. 

Bütün bunlarla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki,

1918-ci ildə yeni dövlətin “Azərbaycan” adlandırıl-

ması istər ölkədə, istərsə də ondan kənarda etirazlara

səbəb  olmuş,  xüsusilə  Azərbaycan  Türk  bur-

juaziyasını təmsil edənlər buna qarşı çıxmışdılar.

Türk burjuaziyası hesab edirdi ki, gürcülər və er-

mənilər  millətlərinin  adlarına  uyğun  olaraq

ölkələrinə Gürcüstan və Ermənistan ismi verdikləri

halda, Türklərin dövlətlərinə “Azərbaycan” adı ver-

ilməsi doğru deyil. Onlara görə, “Azərbaycan” ismi

Türk mənsubiyyətini ifadə etmirdi. Türk ziyalıları

və  burjuaziyası yeni dövlətin Cənubi Qafqaz Türk

Cümhuriyyəti adlandırılmasını təklif edirdilər. Hətta

xalq arasında belə bir fikir də yayılmışdı ki, yeni

dövlətə “Azərbaycan” adını verənlər bəlkə özlərini

İrana bağlamaq istəyirlər. Buna səbəb isə, o zamana

qədər “Azərbaycan” adının daha çox İranın siyasi-

inzibati vilayətlərindən biri kimi çəkilməsi idi. 

Azərbaycan Cumhuriyyətinin ideoloqları, başda

M. Ə. Rəsulzadə olmaqla yeni dövlətə 

“Azərbaycan” adının verilməsini isə üç səbəblə

izah  etmişlər:  1)  İranın  şimal-qərbində  məskun-

laşmış Türklərin yaşadıqları coğrafiya adı Azərbay-

candır; 2) Cənubi-şərqi Qafqazda yaşayan Türklərlə,

İranın  şimal-qərbində  yaşayan  Türklər  (dil,  din,

etnik,  mədəni  və  sosial  baxımdan)  eynidir;  3)

Cənubi-şərqi  Qafqazda  Türklərin  yaşadıqları

coğrafiya da Azərbaycan adını daşımışdır. Buradan

da belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, cümhuriyyət

ideoloqları,  o  cümlədən  M.  Ə.  Rəsulzadə  yeni

dövlətə “Azərbaycan” adı verməklə ilk növbədə

“tarixi-coğrafi”, “siyasi-inzibati” və Türklük amil-

lərini gözə almışlar. Yəni onlar dövlətlərinə həm

qədim tarixi-coğrafi, həm də böyük bir siyasi-inzi-

bati coğrafiyanı əhatə edən ad veriblər. Ancaq bu,

məsələnin görünən tərəfi idi. Əslində, bu üç səbəbə

uyğun olaraq, cümhuriyyət ideoloqlarının qarşısında

üç  hədəf  dayanmalı  idi.  Əsas  hədəflərdən  biri

Qacarlar dövlətinin (İranın) ən böyük siyasi-inzibati

vilayətlərindən  birinin  Azərbaycan  olması  idi.

Cümhuriyyət  ideoloqlarının  Cənubi  Azərbaycan

Türkləri  ilə  Qafqaz  Türklərinin  eyni  kökə,  dilə,

mədəniyyətə və s. ilə bağlı olduqlarını da açıq şək-

ildə söyləməsi bunu bir daha ortaya qoyur. Deməli,

Türk Cümhuriyyətinə “Azərbaycan” 

adının verilməsinin 3 səbəbi və 3 hədəfi

Faiq Ələkbərov*

AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru 

---