İsa Həbibbəyli akademik Şahlar Əsgərov professor Oruc İbrahimoğlu Türksevər
FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
18 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info Türk Cümhuriyyətinə “Azərbaycan” adının verilməsinin 3 səbəbi və 3 hədəfi Cümhuriyyət ideoloqları tərəfindən yeni dövlətə
Türkləri ilə Qafqaz Türklərinin Azərbaycan adlı dövlətdə birləşməsi, bütövləşməsi ideyası ilə bağlı olmuşdur. Bunu, o zaman Qacarlar (İran) dövlətinin nü- mayəndələri anlamaqda çətinlik çəkməmiş və rəsmi Bakıya etiraz notası göndərmişlər. 1918-ci ilin sentyabrında Azərbaycan Cümhuriyyətinin İstan- bulda olan nümayəndə heyətinin başçısı M. Ə. Rə- sulzadə “İstiqlal bəyannaməsi”ni İranın buradakı konsulluğuna təqdim etmiş, konsulluq isə bütün kağızları, ayrıca bir qeydlə geri qaytarmış və bildirmişlər ki, Azərbaycan İranın ayrılmaz bir hissəsidir. Hətta İran tərəfi təklif etmişdir ki, yeni dövlət Aran Xalq Cümhuriyyəti adlansın. Azərbay- can Türk hökuməti isə İranın etirazının bir hissəsini nəzərə alaraq, rəsmi sənədlərdə ölkəni bir çox hal- larda “Qafqaz Azərbaycan”ı kimi qələmə almış, “Azərbaycan” adından imtina olunmamışdır. Fikrimizcə, Cümhuriyyət ideoloqlarının yeni dövlətə “Azərbaycan” adını vermələrində ikinci hədəfləri Türk dövlətçilik ənənələrinin bərpası və milli (Türk) dövlətçilik ideologiyasının yaradılması ilə bağlı olmuşdur. Belə ki, “Azərbaycan” ismi milli mənsubiyyəti bildirməsə də, Türk dövlətçilik ənənəsi baxımından çox vacib sayılmışdır. Bir sözlə, “Azərbaycan” adı bu ərazilərdə -İranın şimal-qərbi və Qafqazın cənubunda vaxtilə mövcud olmuş Türk dövlətlərilə (Albaniya, Sacilər, Atabəylər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər və b.) yeni dövlət arasında bir bağlılıq olmalı idi. Deməli,
ifadə etmək, eyni zamanda milli (Türk) dövlətçilik ideologiyasını yaratmaq naminə yeni dövlətə ver- ilmişdir. Bununla da, milli mənsubiyyəti ifadə edən “Türklük” və milli dövlətçiliyi ifadə edən “Azər- baycan”ın vəhdəti kimi “milli (Türk) və müstəqil Azərbaycan” ideyası yaranmışdır. Çox keçmədən “milli (Türk) və müstəqil Azərbaycan” ideyası Türklüyün rəsmi təbliğinin əsas hissəsinə çevrilmişdir. Deməli, milli ideoloqların istiqlal ərəfəsində “Azərbaycan” adına müraciət etməsi, “türklüy”ün yaxın (Azərbaycan Türk muxtariyyəti) və uzaq (Azərbaycan Türk istiqlalı) milli hədəfi olan Türk dövlətinin yaranması ilə bağlı olmuşdur. Fikrimizcə, bu məsələni ən doğru və obyektiv şəkildə M. Ə. Rə- sulzadə şərh etmişdir. O hesab etmişdir ki, “milli və müstəqil Azərbaycan” ideyası yalnız Türklük uğrunda savaş aparan müsavatçıları deyil, sosial- istləri, islamçıları və başqalarını da öz ətrafında bir- ləşdirə bilər. Əslində son hədəfi müstəqil Türk dövləti yaratmaq olan Türklərin ölkənin “Azərbay-
digər tərəfdən isə siyasi-ideoloji gediş idi. Rəsulzadə yazır: “Cənub-Şərqi Qafqaz torpaqlarının bütün-
Deməli, bu dövlətin bir Türk dövləti olması, onun dilinin və millətinin Türk adı daşıması kimi, “Azər-
kəsdə şübhə doğurmamış və xalq tərəfindən birmə- nalı şəkildə qəbul edilmişdir. Sadəcə olaraq, siyasi- ideoloji mənada “Azərbaycan”, “Azərbaycan Cümhuriyyəti” anlayışları yalnız Türklüyü ifadə et- məklə məhdudlaşmamış, Azərbaycanda yaşayan bütün vətəndaşların (Türk və Türk olmayan) vətəni və dövləti kimi daha geniş məna daşımışdır. Deməli, Türk Cümhuriyyətinə “Azərbaycan” adının verilməsində üçüncü hədəf Azərbaycanın sayca üstün milləti olan Türklərlə azsaylı xalqları bir ideya altında birləşdirmək və onların bir ideolo- giaya– milli dövlətçiliyə xidmət etməsinə nail olmaq idi. Çünki “Azərbaycan” adı yalnız Türklərin deyil, başqa azsaylı etnik qrupların da qəbul etdiyi bir an- layış idi ki, bu da məhz “milli (Türk) və müstəqil Azərbaycan” ideologiyasına xidmət etməli idi. Bizə elə gəlir ki, məhz bu mənada Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu və ideoloqu M. Ə. Rə- sulzadə və onun silahdaşları Türk dövlətinə “Azər- baycan” adı
verməklə, onu
Türklüklə məhdudlaşdırmaq istəməmiş, Türklük
və dövlətçiliyi uzlaşdırmağa çalışmışlar. Bu artıq Azər- baycan Türklüyünün bir dövlətin rəsmi milli ideyasına çevrilməsi və öz mənasını daha da 19 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info Faiq Ələkbərov genişləndirməsi demək idi. Yəni Azərbaycan Cümhuriyyəti yaranana qədər başlıca ideya etnik (Türk dünyasının bir hissəsi olan Azərbaycan ərazisində) Türklük idisə, milli dövlət qurulduqdan və “Türklürk” anlayışı millətin rəsmi şəkildə dilinə və adını çevrildikdən sonra, Azərbaycan və türk- lüyün bütövləşməsi ilə “milli (Türk) və müstəqil
bağlı M. Ə. Rəsulzadə doğru qeyd edirdi ki, bu Cümhuriyyət Azərbaycan adlansa da, əslində bir Türk hökuməti, başqa sözlə kiçik Türkiyədir. Yəni ölkənin hansı adla adlandırılmasından asılı olma- yaraq, əslində bu dövlət Türk dövləti, Türk hökumə- tidir. Görünür, M. Ə. Rəsulzadə “Azərbaycan” sözünə sinonim kimi “kiçik Türkiyə” ifadəsini də bu mənada işlətmişdir. Hər halda açıq şəkildə hiss olunur ki, Cümhuriyyət ideoloqları milli mən- subiyyəti, milli dili, milli mədəniyyəti, dövlətçiliyi və s. “Azərbaycan” və “Türk” ideyalarının vəhdəti şəklində təbliğ ediblər. Fikrimizcə, bundan çıxış edərək M. Ə. Rəsulzadə yazır ki, Rusiyada yaşayan Qafqaz müsəlmanlarını “Türk”, ölkələrini “Azər-
idi.
Gördüyümüz kimi, bütün hallarda, milli dövlətçiliyin əsas prinsipi Türklük əsasında qurul- muş, sadəcə Türk dövlətinə, Türk Cümhuriyyətinə yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblərə görə Azərbaycan Cümhuriyyəti adı verilmişdir. Bu mənada, hazırda bəzi “azərbaycançı” ideoloqların hər cür vasitə ilə XX əsrin əvvəllərindəki Türklüyü “azərbay-
Ona görə də, o dövrlə bağlı “azərbaycançılıq”dan deyil, ən yaxşı halda Türklük əsasında meydana çıxmış və Türklüyü ifadə edən “azərbaycanlılılq” və “milli (Türk) və müstəqil Azərbaycan” ideyasın- dan bəhs etmək olar. Yəni mövcud olmayan “azər- baycançılıq” Türklüyü deyil, Türklük “milli (Türk) və müstəqil Azərbaycan” ideyasını və ən yaxşı halda “azərbaycanlılığ”ı (“azərbaycançılığ”ı deyil) doğurmuşdur. Bu “azərbaycanlılıq” isə Azərbay- canda yaşayan bütün vətəndaşlara (Türk və Türk ol- mayan) verilmiş siyasi millət anlamını ifadə etmişdir. Belə ki, “azərbaycanlılıq”, “türkiyəlilik”, “gür- cüstanlılıq”, “rusiyalılılq”, “iranlılıq” və b. kimi anlayışlar əslində konkret bir milləti, məsələn Türk- ləri nəzərdə tuta bilməzdi. Əslində “azərbaycan-
bütün etnosları ifadə etmişdir. Ancaq o başqa məsələdir ki, Azərbaycan əhalisinin böyük ək- səriyyəti həmişə Türklərdən ibarət olduğu üçün, “azərbaycanlılıq” anlayışı, ilk növbədə onlara şamil edilmişdir. Eyni zamanda Türkləri azlıq təşkil edən etnik xalqlardan fərqli olaraq, “müsəlman” məfhumu kimi “azərbaycanlı” və “azərbaycan- lılıq” anlayışlarını da daha çox mənimsəmiş, özlərini “azərbaycanlı” adlandırmaqda elə bir zor- luq çəkməmişlər. Bunu, bugünkü vəziyyət də bir daha ortaya qoyur. Bu günün özündə də Azərbaycan Türkləri etnik mənsubiyyət kimi “azərbaycanlı” anlayışından çox istifadə edirlər, nəinki milli azlıq təşkil edən etnoslar. Yeni nəşr AMEA Fəlsə- fə, Sosiologi-ya və Hü-quq İnsti- tutunun əmək- daşı, fəlsəfə
doktoru Faiq
Ə l ə k b ə r o v u n “Milli ideologiya probleminə tar- ixi-fəlsəfi baxış (I hissə)” kitabı çap o l u n m u ş d u r. Monoqrafiyada ilk dəfə olaraq milli ideologiya problemi bütün aspektləri ilə tədqiq edilmiş, milli ideologiya ilə bağlı etnos, mil- lət, milliyyət, xalq, mənəvi dəyər, milli ideya anlayışları ətraflı şərh olunmuşdur. Monoqrafiya fəlsəfə, tarix, politologiya, ədəbiyyat, dilçilik, etnoqrafiya, kultrologiya və başqa elm sahələrində çalışan mütəxəs- sislər, tələbələr və müəllimlər üçün maraqlı mənbədir. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|