İsa Həbibbəyli akademik Şahlar Əsgərov professor Oruc İbrahimoğlu Türksevər
FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
26 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info Türk toplumlarının inteqrasiyasında medianın rolu Dünyaya səpələnmiş dövlətləri olmayan, kiçik Türksoylu xalqların və toplumların milli kimliyinin qorunması məsələsi və on- ların tanıdılmasında medianın rolu Orta Asiya ölkələri – Tarixən bu regionda yaşayan xalqlar oxşar tarixi-ictimai, siyasi mərhələləri keçdiklərindən regionda baş verən proseslər də mediaya bu və ya digər dərəcədə oxşar təsir göstərir. 70 illik Sovet dönə- mindən sonra bu xalqlar müstəqilliyə qovuşsalar da, hələ də Rusiyanın onların siyasətinə, eləcə də mediasına birbaşa və dolayı təsir üstünlüyü duyulmaqdadır. Bunun nəticəsidir ki, mətbuatda, dövlət qurumlarında və s. ünsiyyət dili kimi rus dili hakimdir. Bu situasiya da öz növbəsində milli dilin, milli məfkurənin məhv olması deməkdir və xalqın bir milli varlıq kimi gələcəyini təhlükə altına atır.
Qazaxıstanda da digər qonşu ölkələrdəki kimi mətbuatda və elektron resurslarda rus dili qazax dilini üstələyir. Ölkədə təxminən 453 mətbu nəşr qazaxca, 2303 nəşr isə rus dilində çıxır. Ölkənin analitik təşkilatları alyanslarının araşdırmalarına görə 2010-cu ildə ölkədə yayımlanan mətbuatın cəmi 6% qazax dilində nəşr edilib. Buna görə də ölkədə qazaxdilli və rusdilli mətbuat anlayışı meydana gəlib. Onlar istər məzmununa, istərsə də hadisələri təhlil və işıq- landırmasına görə fərqlənirlər. Ancaq əsas prob- lem rusdilli oxucu kontingentinin anadilli mətbuata ögeyliyi və dövlət dilindən xəbərsi- zliyidir. Qazaxıstandan olan jurnalist Əmircan Kosanov ölkə mətbuatının iki cəbhəyə bölün- məsi problemini bu cür izah edir: “Qazaxıstan
Bunu nəzərə alan Qazaxıstan höküməti qazax dilinin inkişafı və əhalinin öz dilini mükəmməl bilməsi üçün xüsusi göstəriş verib və 2020-ci ilə qədər Qazax dilinin İnkişafının Dövlət Proqramı qəbul edilib və bu siyasət artıq bir neçə ildir ki, uğurla həyata keçirilir. Proqram və layihə çərçivəsində 150.000 - dən çox sözü əhatə edən qazax dilinin lüğətinin çapı nəzərdə tutulur. Hökümətin proqnozlarına görə 10 il sonra dövlət dilini bilən qazaxların sayı 95%, rusca danışanlar 5 % olacaq. Qazaxıstan İnformasiya və Əlaqələr Nazir- liyinin göstərişinə əsasən dillə bağlı qaydalar KİV-də, özəlliklə radio Tv yayımında daha ciddi nəzərə alınacaq. Qaydalara görə Dövlət dilində efirə çıxan radio və Tv proqramları 2012-ci ilin yanvarından 25%, 2013-cü ildə bu göstəricinin 35%, 2015-ci ildə isə 50%-dən aşağı olmaması planlaşdırılır. 2012-ci ilin sentyabrında Tv-lərin ümumi efir həcminin 50%-i studiyaların öz istehsalı olan tele məh- sullar, qazax müəlliflərin musiqi əsərləri ol- malıdır. Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayev ara-sıra mətbuata açıqlamasında medianın qazax dilində fəaliyyətinin zəruriliyini qeyd edir. Ümumiyyətlə qloballaşan dünyada çox dil bilməklə yanaşı, ana dilinə sayğının hər şeydən əvvəl gəlməsini dolayısıyla vurğulayır: “Hesab edirəm ki, dilin inkişafında KİV çox vacibdir. Məs: “Balapan” uşaq telekanalı indi bütünlüklə qazax dilində yayımlanır. Hər bir qazaxstanlının minimum üç dili bilməsi zəruridir—dövlət dili, rus və ingilis dili. Üç dili bilmək bizim gələcəy- imizdir. Dünya getdikcə daha da qloballaşır, gələcək nəslimizin çoxdilli mühitə öyrəşə bilməsi vacibdir”. Yeddi müstəqil Türk dövlətindən başqa digər xalqlar bilindiyi kimi ya muxtar cümhuriyyət kimi, ya da digər dövlətlərin tərkibində toplum kimi fəaliyyət göstərirlər. Bu xalqların milli şüurunu və varlığını, ənənələrini və mədəniyyətini yaşatması üçün digərlərindən fərqli olaraq, milli ideologiyaya dayanan me- diaya daha çox ehtiyacı var. Bu baxımdan me-
27 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info Əfsanə Bayramqızı dianın üzərinə çox böyük iş və məsuliyyət düşür. Türk özərk cümhuriyyətlərin mediasının əsas ortaq özəlliklərini aşağıdakı kimi sırala- maq olar: Media milli dillə yanaşı, bir çox halda tərk- ibində olduğu ölkənin dövlət dilində də fəaliyyət göstərir; Anadilli mətbuatın keyfiyyət və sayının art- masına daha çox ehtiyac var; Ümumrespublika federativ media quru- luşlarında digər Türksoylu xalqların dillərində saat hesabıyla verilişlər yayımlanır, və s. Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaşiya, Tuva, Altay, Saxa Yakutiya, və s. özərk cümhuriy - yətlərin mediasında Orta Asiyada olduğu kimi rus dili üstünlük təşkil edir. Ancaq bununla yanaşı, ana dilində də media fəaliyyət göstərir. Bu baxımdan Tatarıstan mediasının digərləri ilə müqayisədə daha çox inkişaf etməsini qeyd etmək mümkündür. Özərk cümhuriyyətlərin bəzilərində federativ dövlətin həmin xalqların ana dilli mətbuatının inkişafına maraq göstərməməsi və hətta bu mətbu nəşrlərə dırnaqarası yanaşması Türk- soylu xalqların ana dilində informasiya alma hüququnu dolayısıyla pozur. Məs: Çeçenistan respublikasında qumuq dilində fəaliyyət göstərmiş “Kumuk dyuz” (Qumuq düzü) qəzetinin bağlanması ilə bağlı üzləşdiyi problem buna nümunədir Belə ki, 2009-cu ildə Xasavyurt şəhər adminis- trasiyasının qərarı ilə “Kumuk dyuz”un rusdilli “Dostluq”—“Drujba” qəzeti ilə bir- ləşdirilməsi qərara alındı və bu qərar qəzet ox- ucularının haqlı narazılığına səbəb oldu. Bu ölkədə yaşayan qumuqların adından bir qrup oxucu 2009-cu ilin 28 iyulunda Dağıstan Re- spublikasının prezidentinə müraciət etdi.
qorunub saxlanılmasında mühüm rol oynadığı və 20 illik tarixə malik olduğu qeyd olunan müraciətdə nəşrin fəaliyyətinin davam et- dirilməsi xahiş edilirdi. Digər məsələ isə Rusiya Federasiyası ərazi - sində yaşayan Türksoylu xalqların ictimai milli mədəni həyatında baş verən hadisələrin rusdilli KİV-də işılandırılmamasıdır. Anadilli KİV-in azlığı və məhdud çərçivədə fəaliyyəti bu xalqların cəmiyyətlərində baş verən yenilikləri daha geniş auditoriyaya çatdırmasına mane olur. Qumuqların əsas anadilli qəzeti olan
cə də “respublika səviyyəli rusdilli KİV milli əhəmiyyətli mədəniyyət, yubiley tədbirlərinə yetərincə diqqət ayırmır. Bu isə qumuq xalqının həyatında baş verən əsas ictimai mədəni aləmdə baş verənlərdən auditoriyanı məhrum edir”. Bugün qaraim, krımçak, şor, qaşqay, teleut və s. kimi elə azsaylı xalq və qruplar var ki, onlar qloballaşma şəraitində öz milli varlıqları uğrunda mübarizə aparırlar. Bu xalqların medi- asından danışmaq bir qədər absurd görünsə də, onlar hər cür nəşrlərlə təşkilatlanmanı həyata keçirirlər. Məs: krımçakların “Kırımçaxlar”, qaraimlərin “Misl karaimska”, qaşqayların “El
bu xalqların təşkilatlanması, milli adət və var- lıqlarının qorunmasında əsas nəşrlərdən sayılır. Kərkük Türklərinin yeganə Tv kanalı olan “Türkman eli” bölgədəki həqiqətləri çatdıran yeganə mənbə hesab edilir. Müasir dövrdə qaynar qazanı xatırladan dünyada bir sıra Türksoylu xalqlar ictimai və siyasi səbəblər üzündən beynəlxalq icti- maiyyət qarşısında haqsızlığa məruz qalır, on- ların əsas insan hüquq və azadlıqları pozulur. Türk xalqlarının üzləşdikləri bu cür problem və aktual məsələlər təəssüf ki, beynəlxalq KİV-də, eləcə də yaşadıqları ölkə mətbuatında obyektiv işıqlandırılmır ya da təhrif edilir. Söz azadlığı olmadığından bu cür mövzuların anadilli mətbuatda tam işıqlandırılması da re- allaşmır. Odur ki, Şərqi Türküstanda, eləcə də digər bölgələrdə baş verən hadisələrlə bağlı obyektiv məlumatlar xaricə mühacir etmiş ziyalıların və ya dərnəklərin qurduqları media orqanları vasitəsi ilə müxtəlif dillərdə dünyaya yayımlanır. Türkiyədə uyğurların
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|