182
MANBAShUNOSLIK
gan. U bilimini mustahkamlash maqsadida O‘rta Osiyo va Eron
shaharlari bo‘ylab sayohatga chiqqan. Qisqa muddat Bag‘dodda
bo‘lib, arab tilini mukammal o‘rgangan.
Shuningdek, Mahmud Qoshg‘ariy
turkiy xalqlar yashaydigan
hududlarda bo‘lgan, ularning til va lahjalarini o‘rganib, o‘z asari
uchun ma’lumotlar to‘plagan. U turkiy tillarning chuqur bilim-
doni bo‘lgan. O‘z “Devon”ida turkiy shevalarni, arab
fi
lologiyasi
usulida o‘rganib chiqib, asar qiymatini yanada oshirgan. Yana
shunisi ahamiyatliki, Mahmud Qoshg‘ariy asarini nazariy yo‘l
bilan emas,
balki amaliy tarzda, o‘zi ana shu qabilalar ichida
yashagan holda, jonli materiallari asosida to‘plagan.
Mahmud
Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘ot at-turk” asari 476-yilning Jumo-
da as-soniy oyining 12 kuni (1083-yil 27-oktabr)da yozilgan va
xalifa al-Muhtadiy bi amrilloh (1075–1094-yillarda hukmronlik
qilgan)ga bag‘ishlangan va bu xalifaning saljuqiy sulton Malik-
shoh va Turkon xotinning (1082-yil) 18
yoshli qiziga sovchilik
yuborgan sanasiga ham to‘g‘ri keladi.
Ammo Mahmud Qoshg‘ariy asarining turkiy xalqlar, ular-
ning tillari tarixini o‘rganishdagi katta ahamiyatini ta’kidlagan
holda, yana shuni aytish mumkinki, Mahmud Qoshg‘ariyning
asarida o‘g‘uz komponentlari rolini biroz kuchaytirish ko‘zga
tashlanadi.
IX–XII asrlarga oid genealogik asarlardan
Abu Sa’d Abdul-
Karim ibn Muhammad ibn Mansur as-Sam’oniyning
asarini ko‘rsatish mumkin, uning kelib chiqishi o‘rtaosiyolik
arab lardan bo‘lgan. U 1123-yili Marvda tug‘ilgan. Uning
“Ki-
tob al-ansab
–
” (“Nasablar kitobi”) asari
katta
aha miyatga ega. U Nishopur, Isfahonda bo‘lib, Bag‘dodda 8 yil
(1135–1144) yashagan. Shuningdek, u Hamadon, Damashq,
Quddus, Ray, Tus, Bag‘dod, Basra va boshqa shaharlarda bo‘lib,
Marvga qaytib kelgan. Shundan so‘ng, u faqat O‘rta
Osiyo va Xu-
roson shaharlari bo‘ylab sayohat qilgan. As-Sam’oniy 1167-yili
vafot etgan. Uning 40 dan ortiq asari mavjud bo‘lib, ko‘pchiligi
