Жана тарийх1 Times doc

 

21 

Vestfal`  sha`rtnamasi  paraxatshilig`ina  baylanisli  Brandenburg  kyurfusti  Fridrix 

Vil`gel`m  bir  qatar  territoriyalardi  aldi.  Sonin`  ishinde  To`mengi  Pomeraniyani, 

Baltik  ha`m  Arqa  ten`izge  quyatug`in  barliq  da`r`yalar  Brandenburg  territoriyasinan 

o`tken.  Bul  onin`  ekonomikasinin`  o`siwine  awil-xojaliq  o`nimlerin  sirtqa 

shig`ariwg`a  mu`mkinshilik  tuwdirdi.  Vil`gel`m  basqarg`an  da`wirde  territoriyaliq 

ma`mleket  Evropaliq  derjavag`a  aylandi.  Kurfyust  absolyutlik  rejim  sheklenbegen 

vlast` 

ornatti. 

Sosloviyalardin` 

huqiqin 

shekledi 

ha`m 

sosloviyaliq 

predstavitel`stvonin` rolin basqariwda qatan` oraylastiriwdi ornatti. 

Armiya du`zdi. Sirtqi siyasat ju`rgize otirip, ol u`lken tabislarg`a eristi. En` baslisi 

1660-jili  Prussiya  gertsoglig`inin`  Pol`shadan  azat  etiliwi  wa`m  Prussiya 

gertsoglig`inin`  suveren  boliwi  Fridrix  Vil`gel`m  basqarg`an  da`wirde  kanal  ha`m 

jollar  qurildi,  manufakturalar  payda  boldi.  Saydani  rawajlandiriw  maqsetinde 

Afrikada  Gvineya  jag`asinda  koloniyag`a  tiykar  saldi.  Brandenburg  Afrika  sawda 

kompaniyasi du`zildi ha`m sawda floti qurildi. 

Fridrix  I  balasi  Fridrix  Vil`gel`m  I  (1713-1740)  qatan`  merkantilistlik  siyasat  alip 

bardi. Ol armiya du`zilisine u`lken diqqat awdardi. Bunin` ushin ol G`korol`-soldatG` 

laqabin aldi. Vil`gel`m I ta`repinen  Afrikadag`i koloniya satip jiberildi. Prussiyanin` 

a`skeriy  sistemasi  Fridrix  Vil`gel`m  miyrasxori  onin`  balasi  Fridrix  II  (1740-1786) 

da`wirinde  de  o`zinin`  a`hmiyetin  joyitpadi.  Fridrix  II  bilimli  adam  boldi,  Vol`ter 

menen xat jazisip turdi ha`m o`zi de tek frantsuzsha ko`p jazdi. 

XVIII a`sir dawaminda Petr I miyrasxorlari basqarg`an da`wirde rus diplomatiyasi 

aktiv  siyasat  ju`rgizdi.  Rus  a`skerleri  Germaniya  territoriyasindag`i  a`skeriy 

ha`reketlerge  qatnasti,  biraq  ha`mme  waqit  qanday  da  bir  nemets  ma`mleketinin` 

soyuzligi retinde. Jeti jilliq urista (1756-1763) tap usinday boldi. Onda Rossiya urista 

Avstriya,  Saksoniya,  Frantsiya  ha`m  Shvetsiya  menen  birlikte  Angliya  ha`m 

Prussiyag`a  qarsi  shiqti.  uris  dawaminda  rus-avstriya  a`skerleri  1760-jili  Berlinge 

kirip  keldi,  al  1758-jili  rus  a`skerleri  ta`repinen  iyelengen  shig`is  Prussiya  rus 

iyelikleri  dep  ja`riyalandi  ha`m  onin`  xalqi  imperatritsa  Elizavetag`a  sadiq  boliwg`a 

ant ishti. 

Elizavetanin`  o`limi  Prussiya  koroli  Fridrix  II  toliq qa`wipten  qutqardi.  Fridrix  II 

rus-german siyasiy qatnasiqlarinda belgili orin iyeledi. Onin` reformalari kapitalistlik 

qatnasiqlardin`  rawajlaniwina  jol  ashti,  biraq  onin`  siyasati  dinastiyaliq  xarakterde 

boldi. 

XVIII  a`sirde  Rossiya  ha`m  Germaniya  ma`mleketi  ortasinda  siyasiy  baylanislar 

menen  birlikte  sawda-ekonomikaliq  qatnasiqlarda  o`sti,  ma`deniyat,  ilim  ha`m 

bilimlendiriw baylanislarida ken`eydi. 

XVIII  a`sir  aqirlarinda  Imperiyanin`  rawajlaniwinin`  a`hmiyetli  rezul`tati  bir 

nemets  ma`mleketinin`  qa`liplesiw  protsesi  boldi.  Ko`binshe  bavar,  saksonlar, 

badentslar h.t.b. jasadi. 

Frantsiyadag`i diyxanlar ha`reketi nemets diyxanlarina ta`sir etpey qoymadi. 1789-

jili  jazinda  Frantsiyag`a  jaqin  jaylasqan  nemets  ma`mleketlerinin`  ayirimlarinda 

ko`terilisler  kelip  shiqti.  1790-jili  avgustinde  Saksoniyada  diyxanlar  ko`terilisi,  al 

1790-1793-jili  Sileziyada  awil  toqimashilari  ha`m  diyxanlar  ko`terilisi  Germaniya 

ma`mleketi  kontrrevolyutsiyaliq  frantsuz  emigrantlarinin`  qonislasiw  orni  boldi. 

---

 

22 

1792-jili  avgustinde  nemets  a`skerleri  Parijge  jol  aldi.  Frantsuz  armiyasi  Reyn 

janindag`i nemets ma`mleketlerine kirip bardi. 

Napoleon  urisi  nemets  xalqinin`  o`mirine  u`lken  ta`sir  tiygizdi.  Germaniyada 

Napoleon  gegemoniyasi  ornatildi.  1806-jili  Reyn  soyuzi  du`zildi,  onin`  protektori 

Napoleon esaplandi.  Frantsuz a`skerleri  Berlinge kirip  bardi  ha`m aldag`i ju`rislerde 

Prussiyani  qorshap  aldi.  Biraq  imperator  Aleksandr  I  aralasiwi  na`tiyjesinde 

Napoleon Til`zit sha`rtnamasi boyinsha onin` saqlanip qaliwina ruxsat berdi. Prussiya 

El`banin`  batis  jerlerinen  ayirildi.  1807-jili  ministr  baron  fon  Shteyn  basshilig`inda 

reformalar o`tkerildi, oni knyaz` Karl fon Xandenburg dawam ettirdi. 

1848-jilg`i  revolyutsiyada  xaliq  puxarasi  jen`ilip  qalg`anliqtan,  Germaniya 

bo`lsheklengen xalinda qaldi. 50-jilari Prussiya pomeshikleri ma`mleketlik hu`kimetti 

qolinda  uslap  qaldi  ha`m  xaliqti  eziwdi  ku`sheytti.  Revolyutsiyanin`  tag`i 

qaytaliniwinan qoriqqan korol` konstitutsiyani Prussiyada saqlap qaldi. 

Germaniyanin`  siyasiy  pitiran`qilig`i  Germaniyada  kapitalizmnin`  bunnan  bilay 

rawajlaniwina qarsiliq keltirdi. 

Prussiya korol`lari armiyani ko`beytiwdi aldinnan-aq birinshi da`rejeli minnet dep 

esapladi.  XVIII  a`sirdin`  o`zinde-aq  Prussiya  o`zinin`  xalqinin`  sani  jag`inan 

Evropada 13-orinda, al soldatlarinin` sani  jag`inan  4-orinda  boldi.  Prussiya bir  qatar 

basip  aliw  usillarin  ju`rgiziw  na`tiyjesinde  u`lken  ma`mleket  bolip  qa`liplesti,  ol 

revolyutsiyaliq  Frantsiyanin`  en`  basli  dushpaninin`  biri  boldi.  Napoleon  I  nin` 

a`skerlerinen  jen`ilgennen  keyin,  Prussiya  a`dewir  ha`lsirep  qaldi.  Biraq  XIX 

a`sirdin`  ortasinda  o`nermentshiliktin`  tez  rawajlana  baslaniwina  baylanisli  ol 

qaytadan  ku`sheyip  aldi.  Avstriyag`a  ha`m  Frantsiyag`a  qarsi  urisqa  tayarlana 

basladi.  bul  urislarda  Prussiya  pomeshikleri  o`zlerine  basqa  German  ma`mleketlerin 

bag`indirip, birikken Germaniyani basqarmaqshi boldi. 

Fridrix Vil`gel`m IV 1861-jili o`ldi. Taxtqi onin` inisi Vil`gel`m I otirdi. Vil`gel`m 

I  urisqa  tayarlanip,  armiyani  ko`beytti,  oni  qayta  qariwlandira  basladi.  Vil`gel`m  I 

ministr etip Bismarkti tayinladi. 

Otto  Fon  Bismark  (1815-1898)  Germaniyanin`  siyasiy  o`mirinde  u`lken  rol` 

atqardi. 

Iri 

siyasiy 

g`ayratker 

diplomat, 

Prussiya 

pomeshikleri 

menen 

burjuaziyasinin`  ma`plerin  jan  ta`ni  menen  qorg`aytug`in  ha`m  jumisshilar  menen 

diyxanlardin` barip turg`an jawi bolg`an Bismark 1848-jilg`i revolyutsiya da`wirinde 

G`korol`di  qutqarip  aliw  ushinG`,  diyxanlardi  qariwlandirip,  olar  menen  Berlinge 

bariwg`a ha`reket jasadi. 

Bismark  Germaniyani  Prussiyanin`  basshilig`i  menen  biriktiriwdi  en`  a`hmiyetli 

minnet  dep  esapladi.  Bug`an  Avstriya  menen  Frantsiya  ta`repinen  bolatug`in 

qarsiliqti  Bismark olar  menen  urisiw arqali joq etiw kerek ha`m 1848-1849-jillardan 

baslap  Germaniyani  refolyutsiyaliq  jol  menen  biriktiriwge  demokratiyaliq  ha`reketti 

bastirip  taslaw  kerek  dep  esapladi.  G`Zamannin`  ulli  ma`seleleri  so`ylegen  so`zler 

menen ha`m ko`pshiliktin` dawis beriwi menen sheshilmeydi, ol tek temirdin` ku`shi 

menen, qan to`g`iw arqali sheshilediG`-dedi Bismark 1862-jili Prussiya landtag`inda 

(parlamente), Germaniya ushin en` tiykarg`isi-konstitutsiyaliq ta`rtipti ornatiw emes, 

armiyani ku`sheytiw, dep bildi. 

Prussiya Avstriyag`a qarsi uris basladi. Prussiyanin` jaqsi qariwlang`an ha`m jaqsi 

u`yretilgen  armiyasi  bir  neshe  ku`nnin`  ishinde  Avstriyanin`  armiyasin  wayran  etti. 

---