25
aling`an. Bul jerde ja`ne o`nermentshilik, keme sog`iu menen shug`illang`an.
Qublada Jana Angliyada, N`yu-Gempshir, Massachutes, Konnektikut ha`m Rod-
Aylendte o`nermentshiler ha`m manufaktura juda ko`p edi. Baliqshiliq penen
shug`illang`an. Angliya ha`m onin` iyelikleri koloniyalar menen monopoliyaliq,
huquqli sauda jurgizilgen. Bul talap paydali bolip tez en jaydi. Koloniyalardan
Angliyag`a temeki, baliq ag`ash, temir ha`mde baska zatlar shig`arilg`an. Vest –
Indiyaga nan, baliq ha`mde basqa aziq-auqatlar shig`arilg`an.
Kapitalistik ha`m burjuaziyaliq qatnasiqlar, qul iyeleushilik penen birge rauajlanip
baradi.
Kolonistler indeetslerdi ayausiz qiyratkan, otqa jaqqan, terilerin sitip, varvarliq
etken. Saudagerler arzanga alip, indeetslerdi aldap, arak berip basqa ka`umlerge gij-
gij bergen.
Jana Angliya saudegerleri «ushmuyeshlik sauda» jurgizgen, yag`niy jaqci payda
keltiretug`in qullar menen sauda etken. Negrlerdin ko`pshiligi okean arqali o`tip
atirg`anda
auriudan
o`lip
ketken,
bireuleri
bolsa
plantatsiyalarda
auir
ekspluatatsiyadan o`mirden ko`z jumg`an. Xojayinlari qa`lese negrlerdi o`ltiriuge
hakli edi. Olardi ma`jburiy kush penen jumisqa basqan. Jas hayal qullardin xojayin
ta`repinen namisi xorlag`an. Sotsialliq qarama qarsiliqlar aq deneliler arasinda da
bolg`an. Qarizi bar aq denelilerdi iri basliqlarinin qollarinda qul bolg`an. Jer
aristokratiyasi koloniyalarda feodalliq qatnasiqlar ornatiug`a uring`an, ha`m de o`z
jerlerin na`silden na`silge qaldiriug`a, yag`niy ulken balasina qaldiriudi na`zerde
tutqan. Ten`iz jag`alarindag`i qalalarda jallanba rabochiylar ha`m onermentler ko`p
edi, al jarlilar ha`m arendatorlardin ko`bisi batisqa ketip o`z aldina fermer boliwdi
go`zlegen.
Kuralli ko`shpeliler G`skevegerlerG` batisqa jil-jip indeets jerlerin basip alg`an.
Koloniyalardi Angliya xukimeti basqarg`an, olarg`a gubenatordi korol` saylag`an.
Gubernator o`zinin ma`jilisine iye bolg`an. Gubernator eziui ko`pshilik fermer
onermentler narazlig`in keltirip shig`arg`an. Olar siyasiy huquqlari ha`m de basqariu
sistemani o`z qolina aliwdi ha`m gubernatordin vlastin sheklewdi talap etken.
Koloniyalardag`i ekonomikaliq o`siu o`z basimsha umitiliwg`a alip keldi.
Koloniyalar arasinda ekonomikaliq baylanislar payda boldi. Arqa Amerika burjua
milletinin qa`lliplesiwi Angliya menen koloniyalar arasinda qarama-qarsiliqti keltirip
shig`ardi ha`m urisqa alip keldi.
G`arezsizlik ushin gu`restin` rauajlaniu sebepleri
XVII-esirdin` 60-jillarinan baslap koloniyalik zulimnin` kusheywi.
Ekonomikanin` tez o`siwi ko`p o`zgerislerge alip keldi, sanaatta, sauda tarauinda
xem de jerden paydalaniuda shekleuler boldi. Angliya xukimeti en`gizgen saliqlardan
oz basimshalik etip qutiliudi oylag`an. Sog`an qaray XVII-esirdin` 60-shi jillarinda
Angliya koloniyalliq zulimi kusheydi. 1756-1763jj 7-jilliq uris finans resurslarin
azaytti. Angliyanin` ma`mleketlik qarizi 53 minnan -140 min` funt sterlingke o`sti,
xa`m de bul qarizdi, korol` xa`m ministrler koloniyalar esabinan qaplaudi na`zerde
tutkan. Angliya ta`repinen Kanada, Florida xa`m Batista Aillegan jerlerinin` basip
aliui 13 koloniyada jan`a zulimdi ornatiuga turtki bolgan 7-jillik uris tamam
bolgannan son` 10 ming`a jakin Angliya a`skerleri koloniyalarda qaldirilg`an.
Angliya xukimeti kvartirniy akt duzip, jana a`skerlerdi koloniyalarg`a jiberdi, xem
26
bul jagday jan`a saliklar payda boliuina sebep boldi. XVII-xem XVIII a`sir
baslarinda,koloniyalarda
manufaktura
xem
jun
onimlerin
islep
shigariu,
koloniyalardin` basqa ma`mleketler menen sauda isleui kadag`alandi. Kontrobanda
qadag`anlang`ani menen, bug`an onsha itibar berilmedi. 1761 jildan baslap bug`an
qarsi tiyisli nizam shiqqan, yag`niy kontrabanda tovarlarg`a tiyisli sharalar qollagan.
Angliyada sanaat audarispag`inin` baslaniui, artiqsha onimdi okean artina jiberiuge
erisilgen.
Angliya koloniyalliq zuliminin` kusheyui ha`m de Angliya jer aristokratiyasinin`
basqariui koloniyalardin` o`z aldina kapitalistlik rauajlaniuina kesent etti.
G`a`rezsizlik urisinin` basli sebebi de usi boldi.
Gerblik jiynaug`a qarsi naraziliqlar Angliya kolonizatorlarinin` (N`yu-Yorqqa)
qarsi demokratiyaliq ha`reketke turtki boldi. Bul jag`day Jan`a Angliyada da boldi.
Ba`rliq jerlerde mitingler, baykotlar baslandi. Bul gureske qarsi radikal
demokratiyaliq ja`miyetler duzildi. Olar qatarina onermentler,ustalar, keme
sog`iushilar, fermer, matroslar, kirip, olardi N`yu-York ha`m Konnektikutta
G`erkinlik ullariG` dep atag`an. Bir aktlerde jaqin arada Anglichanlar xaua,
jaqtiliqqada saliq toletedi delingen. Bul xa`reketler basshilig`inda burjuaziya
intelegentleri ha`m revolyutsiyaliq patriotliq burjuaziya ua`killeri turg`an. Halq
patriotliq, revolyutsiyaliq qosiqlar aytqan. Bular qatarina jurnalist Adams ha`m
doktor Uorenlerdi kirgizsek boladi. 1765j N`yu-Yorkta koloniyalar ua`killerinin`
kongressi boldi. Korqip ketken saudagerler o`z tovarlarin oylap 1766j gerblik jiyin
bikarlandi.
Biraq basqa da sauda poshlinalardin` payda boliui ha`reketti kusheytti. Xalq penen
Angliya a`skerleri qatnasiqlari jamanlasip, 1770j 2-martta Bostonda anglichan
soldatlarina haliq ot ashti ha`m de usta ha`m matroslardi o`ltirdi. Naraziliq qatti
kusheyip,anglichan a`skerleri Bostonnan alip shig`ildi
Agrar siyasatqa da naraziliq bar edi. 1768j fermerler jer rentalari ushin guresip,
korol`
jerlerin
arendag`a
aldi.
Bul
xareket
qatnasiushilari
o`zlerin
G`ten`lestiriushilerG` dep atap, olardin` bir neshe min` chinovniklerinin` uylerin
taladi. Koterilisshilerge qarsi 1771j a`skerler jiberildi. Bir neshe adamlar o`ltirildi
ha`m Arqa Amerikalilardin` britan kolonizatorlarina qarsi urisi alip barildi.
Loyalistler o`zlerin tori dep atag`an. Vigilar-fermerlerdin` revolyutsiyaliq –
demokratiyaliq qatlami edi.
Revolyutsiyaliq ha`rekettin` saplastiriliui.
1773-74 jillari koloniyalarda revolyutsiyaliq jag`day juz berdi. Angliya
kolonizatorlari menen guresler kusheyip bardi. Basqa koloniyalar menen baylanisiu
ushin korrespondentlik komitetler duzildi. Virginiyada usinday komitet basshilari
Tomas Djeferson, Patrik Genri, Massachutes Samuel Adamslardi aytiug`a boladi.
Angliya tovarlari boykoti ushin ha`reketler keneydi. Angliya xukimeti Ost Ind
kompaniyasi ta`repinen koloniyalarg`a alip keletug`in chaydin poshlinasin azaytdi.
1773 j. aqrinida «Boston chay xorlig`i» uaqiyasi boldi. Boston adamlari indeetsler
kiyimlerin kiyip chay menen juklegen kemege o`tip ondag`i barliq chaydi ten`izge
tokken. Bug`an juuap retinde Britaniya xukimeti jan`a repressiyalarg`a o`tip 1774 j.
iyul`den baslap Boston portin jauip tasladi ha`m de baliqshiliq penen shug`illaniug`a
ruxsat bermedi. Bul jag`day Angliya kolonizatorlari vlastinin ha`lsizlengenin