23
jen`ilisten keyin Vil`gel`m I «Avstriyani dize bu`giwge ko`ndirip», a`sker baslap,
saltanat penen Venag`a kirmekshi boldi, biraq Bismark bug`an bo`get jasadi.
Frantsiya menen urisiwg`a tayarlanip atirg`an Bismark Avstriya ushin pitim
sha`rtlerinin` a`dewir jen`il boliwin, bolajaq urista o`z tilinda dushpannin` boliwin
qa`lemedi. Avstriya Venetsiyani, Italiyani berdi ha`m Prussiyag`a ju`da` jen`il
kontributsiya to`ledi. Solay bolsa da Avstriya German awqaminan shig`ip ketiwi tiyis
boldi.
Arqa German ma`mleketlerinen Prussiya basqarg`an Arqa German awqami qurildi.
Germaniya qaysi jol menen birigedi-xaliq revolyutsiyasin jasaw joli menen be,
yamasa uris arqali, yamasa reforma jasaw arqali birige me degen ma`seleni sheshiw
xaliq qatlaminin` jetilisiw da`rejesine, birlesiwine baylanisli boldi. Nemis
burjuaziyasi pomeshiklerdin` aldinda qurday jarg`aladi ha`m ma`mleketti basqariwdi
solardin` qolina berdi. Tek isshi qatlami g`ana xaliq puxarasi izinen eritip, birikken
demokratiyaliq Germaniyani qura alatug`in edi.
60-jillardin` qarsan`inda nemis ma`mleketlerinde, fabrikaliq jumisshilarg`a
qarag`anda qol o`nermentshiler ko`p boldi. Misali, Prussiyada, sonday-aq
Saksoniyada ja`nede ekinshi da`rejeli 4 ma`mlekette 2 mln.nan aslam qol
o`nermentshiler boldi, al fabrika rabochiylari 1 yarim mln.nan artiq emes edi.
rabochiylar arasinda qol o`nermentshilerdin` basim boliwi Germaniyada rabochiylar
ha`reketinin` rawajlaniwina irkinish jasadi.
Avgust Bebel` (1840-1913) Germaniyanin` rabochiylar ha`reketinde ko`rnekli rol`
atqardi. Ata-anasinan jaslay ayirilg`an, prussiyaliq soldattin` balasi Bebel` da`slep qol
o`nermentshinin` sha`kirti bolip isledi. Solay etip ol bilimli adam bolip shiqti. Bebel`
5 min` ag`zasi bar «Jumisshilar ja`miyeti Sakson Awqaminin`» ko`rnekli g`ayratkeri
boldi. Vil`gel`m Libknext (1826-1900) basshi rol` atqardi. Germaniyani biriktiriw
ma`selesinde Libknext ha`m Bebel` Bismarkqa qarsi shiqti.
Germaniyada g`a`rezsiz siyasiy rabochiylar birlespesi 1863-jili Bebel` menen
Libknextten basqa Lassal`din` basshilig`i menen payda boldi. bul birlespe
Germaniyadag`i rabochiylardin` birinshi siyasiy birlespesi bola almadi. 1848-jili
«Kommunistler sho`lkemi» qurg`an kommunistlik awqam rabochiylardin` birinshi
siyasiy birlespesi boldi.
1863-jili mayda 11 qalanin` birlespelerinin` wa`killeri «Pu`tkil Germaniyaliq
rabochiylar awqami»n qurdi. Bul awqamnin` predsedatelligine diktatorliq wa`killik
penen Lassal` saylandi. Lassal` awqamdi puxaraliq birlespege aylandira almadi.
Lassal` sol da`wirdegi yunkerlik ma`mleketten jumisshilarg`a ko`mek ko`rsetiwin
ku`tti. O`ndiristi o`zleri wyimlastiriw ushin jumisshilardi o`z-ara joldasliq sheriklik
birlesiwge shaqirdi.
1869-jili Eyzenax qalasinda Germaniyanin` sotsial-demokratiyaliq rabochiylar
partiyasi qurildi. Bul partiya Libknext penen Bebel` sho`lkemlestirgen «Rabochiylar
ja`miyeti awqami» «Uliwma germaniyaliq rabochiylar awqami» bo`limshesi menen
birigiwi na`tiyjesinde payda boldi. Eyzenaxta qabillag`an programmag`a ayirim
Lassal`liq qag`iydalar, atap aytqanda burjuaziyaliq ma`mlekettin` ko`megin
paydalanatug`in rabochiylardin` o`ndirislik birlespesinin` talabi engizildi.
24
1871-jili Frantsiya-Prussiya urisinan keyin Germaniyani joqaridan biriktiriw
juwmaqlandi. Frantsiyani urista jen`ip shiqqan Prussiya Germaniya imperiyasinda
basshi rol` atqardi.
Tayanish so`zler:
Kurfyurt, Brandenburg, Meklenburg, Xristian Tomazius, Immanuil Kont, Bismark,
Avgust Bebel`, Fridrix Vil`gel`m IV, Vol`fgan Amadey Motsart.
Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat
1.
Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. Perviy period A. V. ADO.
Moskva
1986 g.
2.
Praktikum po Novoy istorii. Pod. red. N. Brovskogo M. 1979 g.
3.
Xrestomatiya po Novoy istorii Chast` I. Moskva, 1990.
4.
Jahan tarixi. S.I.Gavrilyan, A.T.Xalliev. Toshkent, 2002.
4-Tema:
A
A
n
n
g
g
l
l
i
i
y
y
a
a
k
k
o
o
l
l
o
o
n
n
i
i
y
y
a
a
l
l
a
a
r
r
i
i
n
n
i
i
n
n
`
`
g
g
`
`
a
a
`
`
r
r
e
e
z
z
s
s
i
i
z
z
l
l
i
i
g
g
i
i
u
u
s
s
h
h
i
i
n
n
g
g
u
u
r
r
e
e
s
s
i
i
.
.
A
A
Q
Q
S
S
h
h
d
d
u
u
`
`
z
z
i
i
l
l
i
i
w
w
i
i
1
1
.
.
X
X
V
V
I
I
I
I
a
a
`
`
-
-
X
X
V
V
I
I
I
I
I
I
a
a
`
`
b
b
i
i
r
r
i
i
n
n
s
s
h
h
i
i
y
y
a
a
r
r
i
i
m
m
i
i
n
n
d
d
a
a
g
g
`
`
i
i
A
A
n
n
g
g
l
l
i
i
y
y
a
a
k
k
o
o
l
l
o
o
n
n
i
i
y
y
a
a
l
l
a
a
r
r
i
i
n
n
i
i
n
n
`
`
s
s
o
o
t
t
s
s
i
i
a
a
l
l
-
-
e
e
k
k
o
o
n
n
o
o
m
m
i
i
k
k
a
a
l
l
i
i
q
q
h
h
a
a
`
`
m
m
s
s
i
i
y
y
a
a
s
s
i
i
y
y
r
r
a
a
w
w
a
a
j
j
l
l
a
a
n
n
i
i
w
w
i
i
2
2
.
.
G
G
`
`
a
a
`
`
r
r
e
e
z
z
s
s
i
i
z
z
l
l
i
i
k
k
u
u
s
s
h
h
i
i
n
n
g
g
u
u
`
`
r
r
e
e
s
s
t
t
i
i
n
n
`
`
r
r
a
a
w
w
a
a
j
j
l
l
a
a
n
n
i
i
w
w
i
i
3
3
.
.
R
R
e
e
v
v
o
o
l
l
y
y
u
u
t
t
s
s
i
i
y
y
a
a
l
l
i
i
q
q
h
h
a
a
`
`
r
r
e
e
k
k
e
e
t
t
t
t
i
i
n
n
`
`
s
s
a
a
p
p
l
l
a
a
s
s
t
t
i
i
r
r
i
i
l
l
i
i
w
w
i
i
4
4
.
.
E
E
k
k
i
i
n
n
s
s
h
h
i
i
k
k
o
o
n
n
t
t
i
i
n
n
e
e
n
n
t
t
a
a
l
l
l
l
i
i
q
q
k
k
o
o
n
n
g
g
r
r
e
e
s
s
s
s
.
.
1
1
7
7
7
7
6
6
-
-
j
j
.
.
4
4
i
i
y
y
u
u
l
l
d
d
e
e
g
g
i
i
g
g
`
`
a
a
`
`
r
r
e
e
z
z
s
s
i
i
z
z
l
l
i
i
k
k
d
d
e
e
k
k
l
l
a
a
r
r
a
a
t
t
s
s
i
i
y
y
a
a
s
s
i
i
5
5
.
.
A
A
Q
Q
S
S
h
h
k
k
o
o
n
n
s
s
t
t
i
i
t
t
u
u
t
t
s
s
i
i
y
y
a
a
s
s
i
i
n
n
i
i
n
n
`
`
q
q
a
a
b
b
i
i
l
l
e
e
t
t
i
i
l
l
i
i
w
w
i
i
6
6
.
.
A
A
z
z
a
a
t
t
l
l
i
i
q
q
u
u
s
s
h
h
i
i
n
n
g
g
u
u
`
`
r
r
e
e
s
s
t
t
i
i
n
n
`
`
a
a
`
`
h
h
m
m
i
i
y
y
e
e
t
t
i
i
.
.
XVIIa`.ha`m-XVIIIa`. 1-shi yarimindag`i Angliya koloniyalarinin` sotsial-
ekonomikalik ha`m siyasiy rauajlaniui.
Arqa Amerikadag`i Atlantika qirgag`inda Angliya koloniyalarinin` payda boliui
1607- j baslanip, 1-shi koloniya-Virginiya bolip onin` tiikarin London sauda
kompaniyasinin` saudagerleri saldi.O`zlerinin` kemelerinde olar koloniyalarg`a
jarlilardi alip kelgen, uakitsha qarizi ushin koloniyalarda nazaratshilar astinda jumis
islegen. Angliyada okean artina puritanlar, jan`a jerlerde baspana tabamiz dep, okean
artina ketken. A`ste aqirin Atlantika qirgag`inda indeetslerden basip algan jerlerden
a`q-koloniya duzildi.
Arqa
Korolina
xem
Djordjiyada
qul
iyeleushilik
xojaliq
ka`liplese
basladi.Plantatsiyalarda temeki qayta islenip,qant teregi,indigo egilgen.
Plantatorliq xojaliq jallanba ta`repinen olar jerden xesh dem bermey paydalaniu
na`tiyjesinde jer o`zininin` o`nimdarlig`in joytip basqa jerlerge ko`shirilgen. Qul
iyeleushilik xojalig`inin bul o`zgeshiligi xa`mde bayliq ushin jugiriu, plantatorlardin
jerlerinin` keneyiuine alip keldi. XVII a`. 1-yariminda koloniyalarg`a negr qullar alip
keline basladi ha`m XVII a`. oratalarinda kelip olardin sani bir neshe ming`a jetti. Sol
uaqitta 13 koloniyadag`i adamlar sani 1,5 ming`a shamalas edi. Orta Atlantika
koloniyalarinda Pensil`vaniya, N`yu-York ha`m N`yu-Djersi biyday ekken. Jerdin bir
bo`legi aristokratlardiki edi. Olar mayda fermerlerge jerlerin arendag`a bergen, renta