JurnaliSTİkasi bülənt Çaplı
Yüklə 83,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
75 IV BÖLÜM TELEXƏBƏRİN HAZIRLANMASI / XƏBƏRLƏRİN REDAKTƏ DƏYƏRLƏRİ Hansı KİV-də verilməsindən asılı olmayaraq, xəbərləri redaktə edərkən bu dəyərlər əsas götürülməlidir: Redaktə zamanı diqqətdə saxlanmalı dəyərlər Faktlı olmaq xəbərləri yazarkən, fikirlərə deyil, faktlara üstünlük vermək deməkdir. Bu, həm də jurnalistin dəqiq, səliqəli və autentik, yəni əslinə uyğun olmaq, faktları öz qaydasında almaqla yanaşı, məhz gərəkli faktları əldə etmək məcburiyyətidir. Vicdanlı olmaq yalan və uydurmaya yol verməmək deməkdir. Heç bir halda faktları yanlış göstərmək olmaz və səhvlər həmişə düzəldilməlidir. Qərəzsiz olmaq öz maraqlarını, inanclarını, yaxud meyllərini anlamaq və nəzarətdə saxlamaq deməkdir. Xəbərləri işıqlandıran zaman heç vaxt qərəzli münasibətə yol vermək olmaz. Dolğun olmaq çalarları, deyiliş tərzini, təcrübə və duyğuları nəzərə almaqla ilkin tarixçəni, konteksti, balansı və perspektivi əks etdirmək deməkdir. Balanslı yanaşmaq hakim baxış bildirilən zaman bütün əks, fərqli və ya tamamlayıcı fikirlərin də xatırladılmasıdır. Ardıcıl olmaq jurnalist peşəsinin normalarına həmişə sadiq qalmaq deməkdir. Yayım rəhbərləri, prodüser və reportyorlar, proqram aparıcıları öz baxışları ilə üst-üstə düşüb-düşməməsindən asılı olmayaraq, daim faktlı və vicdanlı, qərəzsiz və dolğun, həm də balanslı məlumatlandırmaya dəstək verməlidirlər. Üstəlik, gerçək mənada peşəkarlıq bütün bu qaydaların ardıcıl tətbiq edilməsini şərtləndirir (11; səh.) Telexəbərin redaktəsi onun son montaj forması deməkdir. Görüntü və səsin, sözlük və danışıq tərzinin ayrıca gözdən keçirilməsi, etik meyarlar da daxil olmaqla, peşəkarlıq tələblərinin qorunması seyrçilərlə ünsiyyətin saxlanmasında önəmli rol oynayır. Redaktə və montaj zamanı öncədən müəyyənləşdirilmiş və bəyənilmiş qaydalara ciddi əməl edilməsi peşəkarlığın danılmaz göstəricilərindən sayılır. Bu baxımdan TV təcrübəsinə dayanaraq hazırlanmış bəzi “Rəhbər qaydalar”la tanışlıqda fayda var. Jurnalist necə yazmalı və necə danışmalıdır? • Aydın yaza bilmək və danışmaq üçün öncə haqqında söz açdığın olayı anlamağa çalış. Özün anlamadan, başqalarına necə anladacaqsan? • Olayı ardıcıl anlatmağı öyrən, çünki olayın sonundan əvvəlinə, əvvəlindən ortasına adlasan, oxucunu- seyrçini-dinləyicini çaşdıra bilərsən (məqsədin elə budursa, onda işində ol...). Məntiqi seyrçidən yox, özündən um! • Nə baş verdiyini anlamaqda auditoriyaya yardım et! İnsanlar heç də hər şeyi xatırlamır və ya hər şeyi bilmirlər. İndi diqqət yetirdiyin problem əvvəllər baş vermiş olayı yada salmadan anlaşıqsız görünəcəksə, ərinmə — qısaca xatırlat! • Jarqonlara çox meyl etmə, amma onlardan yararlanmaqdan da çəkinmə (bir şərtlə ki, bu zaman jarqonları ədəbi dildə açıqlamaq yadından çıxmasın)! Bu işdə saç ağartmış jurnalistlərin fikrincə,“elmi- texniki, bürokratik və ya hər hansı başqa jarqondan qaçmağı məsləhət görənlər yanılırlar. Bir az jarqon hətta faydalıdır və auditoriyaya əvvəllər onlar üçün qapalı olan sahəyə baş vurmaq, mütəxəssislərin, məsələn, siyasətçilərin dilini daha yaxşı bilmək imkanı yaradır”. Üstəlik, jarqonlardan istifadə, özəlliklə TV-də jurnalistə nəyi və ya kimisə acılamaqdan həzz alan teleseyrçilərin də ruhunu oxşamaq şansı verir. Bu baxımdan bəzən jarqonlardan faydalanmaq olar, sadəcə, onların mənasını adi danışıq dilində açıqlamaq vacibdir. Bu yerdə Rusiyanın tanınmış hüquq müdafiəçisi Valeri Abramkinin başına gələn bir əhvalat çox ibrətverici görünür: o, həbsxanada öz kamera yoldaşlarına ölkə Konstitusiyasının müdafiəsinə qalxdığına görə həbsə atıldığını heç cür anlada bilmirmiş. Ana qanu- nun maddələri məhbuslara o qədər anlaşıqsızmış ki, dustaqlardan kimsə: “Demək, səni həqiqət axtardığın üçün bura salıblar, -” deməsəymiş, heç kəs Abramkinin nədən “yatdığını” anlamayacaqmış. • Evfemizmlərdən qaç! Jarqonlar, slenqlər səni asanlıqla olayın gerçək təsvirindən uzaqlaşdıra bilər. Düzdür, evfemizm ədəbsiz sözləri əvəzləməyə qadir kimi görünür. Misal üçün, “alt paltarı”ifadəsini işlədərkən məhz nəyi nəzərdə tutduğunu bilirsən. “Təbii ehtiyaclar”, “insanların hər gün getdiyi yer”, “uşaqların anası”, “aciz nökəriniz”, “məlum vəziyyətdəki qadın” və s. deyimlər də “mədəni sözlük”dən götürülüb. Jurnalistlər, özəlliklə danışıq dilinə meylli olmağa məhkum efir reportyorları evfemizmlərdən nə qədər uzaq olsalar, o qədər yaxşıdır. Uzaqbaşı, “acı gülüş”effekti yaratmaq gərəkəndə belə “mədəniləşdirilmiş” sözlərdən ya- rarlanmaq mümkündür. Eyni zamanda, tutalım, “alt paltarı”nı detallaşdırmaq, çoxlarının gözündə ədəbsiz XƏBƏRLƏRİN REDAKTƏ DƏYƏRLƏRİ 76 IV BÖLÜM TELEXƏBƏRİN HAZIRLANMASI / XƏBƏRLƏRİN REDAKTƏ DƏYƏRLƏRİ görünmək də yersizdir. Xəbərlər və debatlar çox geniş auditoriyaya üz tutduğundan nə nəzakət aclarının, nə də açıq-saçıqlıqdan bayılanların və söyüş hərislərinin nazını çəkməyə dəyər. Ölçü-biçili və toxtaq sözlər hələ heç bir jurnalistə üzqarası gətirməyib. • “Əlahəzrət fakt”, yəni təsdiqlənmiş bilgilər hansı yolu göstərirsə, o yola çıxmaq lazımdır. Dəqiqlik – xəstəlik dərəcəsində xırdaçılığa yol vermək mənasına gəlmir (Azərbaycan TV-lərində kriminaldan bəhs edən xəbərlər həm görüntü, həm də sözlük baxımından ifrat ayrıntılarla doludur). İstər duyğulara qapılmaq, istərsə duyğusuzluğa yuvarlanmaq eyni dərəcədə yanlış sayıla bilər. Hər hansı qəddar davranışı diqqətə yetirmək üçün əldə əsas olmalıdır. Bunsuz, xəbərlədiyin olayın mahiyyətini anlamaq, “nə baş verir?” sualını cavab- lamaq çətinləşməli, bəlkə də, mümkünsüz sayılmalıdır. • Yararlandığın ifadə və deyimlərin tam aydın olub- olmamasını yoxla. Özəlliklə TV-də çalışan jurnalist çox canlı danışmalı və üstəlik, sanki seyrçini gözlədiyi yerə aparıb onun gözləmədiyini göstərməlidir. Bu üsuldan kortəbii faydalanma, çünki jurnalist hər şeyin bilincində olmalıdır. • Öz ağlını və zəngin söz ehtiyatını göstərmə, ibarəli danışma. Unutma ki, sənin işin olayı xəbərləmək, olub-bitənlərə insanların qərar verməsinə şərait yaratmaqdır. Deyimlərinin“dildaxili” tərcüməyə ehtiyacı qalmamalıdır. • Sadə yazmaq və aydın danışmaq bayağılığa yuvar- lanmaq demək deyil. “Elə deməyəndə seyrçi anlamır” sayaq bəhanələr öz auditoriyanı “cahil” adlandırmaq mənasına gəlir. Məhdud sözlük və bəsit dil heç də sadəlik deyil. • Hər problemə fərqli yanaş və onun xarakterinə uyğun sözlərdən yararlan. • Qəlibləşmiş sözləri işlətmə. Qəlib sözlər deyərkən, həmişə qulaqları döyən, çox işlənməyi ucbatından diqqəti yayındıran və sanki anlamsızlaşan sözlər nəzərdə tutulur. Misal üçün, “qeyd etdi” əvəzinə (yerinə görə) “vurğuladı” və ya“dilə gətirdi” sözlərini işlətsən, daha faydalıdır (ta o vaxtacan ki, həmin sözlər də “nimdaşlaşmasın”). Qəlib sözləri sezib-seçmək üçün “bu söz çox işlənmir?” sualına “hə” cavabı verməniz yetərlidir. • Alınma sözlərə diqqət yetir. Köhnəlmiş və ya anlaşılması çətinlik yarada biləcək sözləri Azərbaycan türkcəsinin öz sözləri ilə əvəzləməkdən çəkinmə. “Nöqteyi-nəzər” əvəzinə “baxış, yaxud “baxış bucağı”, “alternativ” əvəzinə “seçənək”, “seytnot” (söhbət şahmatdan getmirsə) əvəzinə “darmacal”, “miraj” əvəzinə “ilğım” yazmaqla nəsə itirməkdən çox, nəsə qazanırsan. • Sifətlərdən və sanki öz axarında işlənən deyimlərdən qaç (“böyük” layihə, “nəfəskəsən” sərgi, “qəddar cinayət”, “dəhşətli yol qəzası”, “göydələn bina”, “uğurlu şirkət”, “ağılalmaz hesabat” və s.). • Göz önündə olan, əksər insanların bildiyi “məlum həqiqət”ləri təkrarlamaqdan çəkin. Bakıdan söhbət düşəndə Qız Qalasına və ya Nizaminin heykəlinə diqqət yetirməsəniz də, olar. Parisin Eyfel qülləsi və ya qadın geyimləri, Londonun dumanlı havası və ya Biq Ben saatı, İstanbulun Aya Sofiyası və ya Bosfor körpüsü haqqında gəlişigözəl və yıpranmış deyimlərə nə ehtiyac var? Birbaşa olaya keç. • Dəb sözlərdən, gəzərgi deyimlərdən qaç. “Rəğmən” və ya “bahəm” sözlərini niyə işlədirsən? Bir Britaniya qəzetinin “Üslub soraqçası”nda deyiləni sən də un- utma: “Bir sözdən bərk yapışmağınız dəbdə olan bütün müəlliflərin həmin sözə meylindən irəli gəlirsə, ya o sözü dəyişin, ya oxu dairənizi, ya da işinizi”. Sən işini dəyişmək istəyirsən? • Və bütün durumlarda özünü doğruldan məsləhət: yeni suallar yaratmağı yox, köhnə suallara yeni cavab- lar tapmağa can at. Məsələn, “çox faydalı layihə” və ya “üstün zövqlü insanlar” deyərkən nəyi nəzərdə tutursan? Layihənin “çox” və ya “az faydalı” olmasını kim müəyyənləşdirir? İnsanları “üstün” və “aşağı” zövqlülərə ayırmağın hansı meyarları var? Ən yaxşısı, konkret misallar gətir ki, kimin necə olduğuna seyrçilər qərar versin. Tutalım, “müsahibim ağıllı adamdır”ın yerinə, “o, siyasətşünaslıq namizədidir” demək yetərlidir. “Bu ucaboy konstruktor”un yerinə “boyu 1 m 80 sm-i keçən konstruktor” söyləmək qat-qat dəqiq olar və yanlış qiymətləndirmələrə əsas verməz. • İnsanı diksindirib-hürküdən və ya çimçəşdirən olay- lardan söhbət gedirsə, öz nitqində sərt təsvirlərə yol vermə. Nəyin necə baş verdiyini qoy görüntü və olayın təbii səsləri açıqlasın. • Komik məqamlar da yaşanan faciəli olaydan söz açsan, qoy bu barədə görüntü və olayın axarı məlumat versin. Sən nə güldür, nə də ağlat!.. Yüklə 83,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|