KapitaliZMƏ

Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz 
artıq 140‐a yüksəlmişdi. 
traktları parlament tərəfindən 
milli qanunvericilik səviyyəsin‐
də qəbul edilməyə başlandı. 
‐ Çar Rusiyasının bu addımın‐
dan sonra Bakıda xarici neft şir‐
kətlərinin mövqeyi güclənməyə 
başladı. Bu şirkətlər ən yeni neft 
texnologiyalarını ölkəyə gətir‐
məyə başladılar. 
‐ “Əsrin Kontraktı”ndan sonra 
Bakıda xarici neft şirkətlərinin 
sərmayələri sürətlə artmağa 
başladı. Bu şirkətlər ən yeni neft 
texnologiyalarını ölkəyə gətir‐
məyə başladılar. 
‐ XIX əsrin sonunda feodal mü‐
nasibətlər sistemindən kapita‐
list münasibətlər sisteminə ke‐
çid başlamışdı. 
‐ XX əsrin sonunda sosialist mü‐
nasibətlər sistemindən kapita‐
list münasibətlər sisteminə ke‐
çid başlandı. 
‐ Lakin xarici neft şirkətlərinin 
ən mühüm xüsusiyyətlərindən 
birisi də ondan ibarət idi ki, bu 
şirkətlər Bakıdakı fəaliyyətlərin‐
dən əldə etdikləri neft dollarla‐
rını Azərbaycan iqtisadiyyatı‐
nın digər sektorlarına (qeyri‐
neft sektoruna) yatırmaqda ma‐
raqlı deyildilər. 
‐ “Əsrin Kontraktı”ndan sonra 
Bakıya təşrif buyuran xarici neft 
şirkətləri də ölkədəki fəaliyyət‐
lərindən əldə etdikləri gəlirləri 
Azərbaycan iqtisadiyyatının di‐
gər sektorlarına (qeyri‐neft sek‐
toruna) yatırmaqda maraqlı de‐
yillər. 90‐cı illərin əvvəllərində 
SSRİ‐də istehsal olunan neftçı‐
xarma texnikasının üçdə ikisini 
Azərbaycan verdiyi halda, xari‐
ci şirkətlər bu texnikaların 
Azərbaycanda istehsalına da 
səy göstərmirlər. Neft sektoru‐
na yönəldilən xarici investisi‐
yaların böyük bir hissəsi məhz 
bu texnikaların idxalına yönəlir. 
‐ Xaricilərin gəlirlərini qeyri‐
neft sektoruna yatırmaqda ma‐
raqlı olmaması Azərbaycanda 
‐ İqtisadi münasibətlər maddi 
nemətlərin istehsalı, bölgüsü, 
mübadiləsi və istehlakı prose‐
 
‐ 53 ‐

---

İlkin Sabiroğlu 
kapitalist münasibətlərin inkişa‐
fına mənfi təsir göstərirdi. Kapi‐
talizm genişlənən təkrar istehsal 
deməkdir. Xarici neft şirkətləri 
isə neft sektorunda maksimum 
istehsal gücünə yiyələnməklə 
sadə təkrar istehsalın sürdürül‐
məsinə səy göstərirdilər. 
sində insanlar arasında münasi‐
bətləri əks etdirir. Xarici neft 
şirkətləri neftin yalnız istehsa‐
lında və bölgüsündə iştirak 
edirlər. Mübadilə prosesi isə öl‐
kə xaricində reallaşdığından gə‐
lirləri də xarici bazarlarda for‐
malaşır və əcnəbilərin gəlirləri 
Azərbaycan iqtisadiyyatına qa‐
yıtmır. Bir başqa ifadə ilə iqti‐
sadi münasibətlər ilgəyi Azər‐
baycanda tamamlanmadığın‐
dan kapitalist münasibətlərin 
inkişafına mənfi təsir göstərir. 
‐ 1872‐ci ildə Çar Rusiyası tərə‐
findən neft çıxan torpaqların iş‐
lənməsi hüququnun yenidən 
düzənlənməsi ilə birlikdə Azər‐
baycanlı neft zənginləri də orta‐
ya çıxmağa başladı. Yerli neft 
zənginləri xaricilərdən fərqli 
olaraq neftdən əldə etdikləri gə‐
lirləri iqtisadiyyatın digər sahə‐
lərinə də yatırmaqda çox istəkli 
idilər və bu da ölkədə kapitalist 
münasibətlər sisteminin inkişa‐
fına müsbət təsir göstərirdi. 
Məsələn, H.Z.Tağıyevin toxucu‐
luq fabrikini, Bakı Ticarət Ban‐
kını qurmasını, yenə Tağıyev, 
Nağıyev və Muxtarov kimi neft 
zənginlərinin 1881‐ci ildə balıq 
sənayesində iltizam sisteminin 
qaldırılması ilə birlikdə bu sa‐
həyə investisiya qoymalarını 
‐ Hal‐hazırda isə neft sektoru 
özəlləşdirilmədiyindən Tağı‐
yevlərimiz, Nağıyevlərimiz də 
yoxdur. Neft gəlirləri Azərbay‐
can dövləti ilə xarici şirkətlər 
arasında bölüşdürülür. Məsələ 
burasındadır ki, Azərbaycan tə‐
rəfi də bu neft dollarlarını “Hol‐
land Sindromu” təhlükəsindən 
yayınmaq istədiyindən qeyri‐
neft sektoruna yönəldə bilmir. 
Beynəlxalq qurumların da məs‐
ləhəti ilə neft dollarlarımız ölkə 
xaricində yerləşdirilir. Çünki 
“Holland Sindromu”ndan ya‐
yınmaq üçün sadəcə ümumi 
olaraq qeyri‐neft sektorunun 
deyil, məhz ixrac potensialı 
olan qeyri‐neft sektorunun inki‐
şafı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
 
‐ 54 ‐

---

Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz 
qeyd etmək olar. 
‐ Neft sektorunun ən əsas xüsu‐
siyyətlərindən birisi də, iş im‐
kanları yaratmaq potensialının 
çox‐çox aşağı olmasıdır. Hələ 
1897‐ci ildə Tağıyev neft quyu‐
larını, fabriklərini və s. 5 milyon 
manata ingilis E.Gubardın qru‐
puna satarkən bir çox ittiham‐
lara məruz qalmışdı. 20 milyon 
manat dəyərində olan bu sərvə‐
tin aşağı qiymətdən satılması‐
nın səbəbi məlum olmasa da, 
N.Nərimanova görə bu böyük 
fədakarlıq idi. Çünki Tağıyev 
bunun əvəzində toxuculuq fab‐
riki quracaqdı. Neft işində 100‐
200 nəfər çalışdığı halda burada 
3500 nəfər işlə təmin olunacaq‐
dı.
67
‐ Xarici investisiyaların 70 faizi‐
nin neft sənayesinə yatırılması, 
ixracatda neft və ya neft məh‐
sullarının təqribən 80 faizdən 
artıq pay təşkil etməsinə bax‐
mayaraq, bütövlükdə neft sek‐
torunda, xarici şirkətlər də daxil 
olmaqla işləyənlərin sayı təqri‐
bən 65 min nəfərdir. Bu rəqə‐
min iqtisadiyyatda məşğul 
olanların ümumi sayında xüsu‐
si çəkisi təqribən 2 faizdir. La‐
kin ölkənin neft sektorunda 65 
min nəfər belə olduqca böyük 
rəqəm hesab olunur. Dünya 
praktikasındakı standartlara gö‐
rə hər milyon ton hasilata orta‐
lama 1000 nəfər işçi düşür. Bu 
gün isə ARDNŞ lazım olduğun‐
dan iki dəfə artıq işçi saxlayır. 
‐ 1904‐cü ilin dekabrın 30‐da 
neft sənayeçiləri ilə fəhlələr ara‐
sında müştərək müqavilə imza‐
landı. Fəhlələr bu müqaviləni 
“Mazut konstitusiyası” adlandı‐
rırdılar. Bunun ardından mə‐
dən‐zavod komissiyaları mey‐
dana çıxdı. 
‐ 2005‐ci ilin sonunda Azərbay‐
candakı ən böyük xarici neft şir‐
kətində fəhlələrin geniş tərkibli 
tətilindən sonra həmkarlar təş‐
kilatlanın yaradılmasına başlan‐
dı. 
‐ Rus Çarının 1887‐ci ildəki 
fərmanından sonra 1897‐ci ildə 
V.G. Şıxovun rəhbərliyi ilə inşa‐
‐ Bu il də Bakı‐Tbilisi‐Ceyhan 
Əsas İxrac Boru Kəməri tam fə‐
aliyyətə başlayacaq. Mütəxəs‐
                                                 
67
 Okan Yeşilot, Tagiyev, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2004, səh.98. 
 
‐ 55 ‐

---