Kəlilə və DİMNƏ azərbaycan respublikasi prezidentiNİN İ Ş L ə r id a r ə s I n I N

Nisyəni yoxsultek gəl hesab  etmə,
Nağd halvaya baxıb  xəyala getmə.
35
Düşüncə  yoluyla çıx  mağaradan,
Necə  ki,  pişikdən qurtuldu siçan.
36
Bu qübbədən uçdu  qübbərə  quşu,
Sən də  gəl  tərk elə  viran olmuşu.
37
Düzlüklə  qurtarar qılıncdan  insan,
Qurtardı  aslandan  çaqqal -  zahid can.
38
H er kes ki,  zülm üçün  qılıncı  çaldı,
Qan tökən  şir kimi  balasız qaldı.
39
Sən  düşm əndən  qorxma,  yaxşılıq  eylə,
Ovçu qurtarmışdı  ilandan böylə.
40
Tacirin  oğlundan,  şahzadəyətək,
Layiqincə  vermiş  qisməti  fələk.
Söz  deyən  danışdı  böylo  bir qodər,
Xosrovun  qelbində kök  saldı  sözlər.
Etdiyi  zülmdən peşiman  oldu,
Ədalot  işığı  qolbino  doldu'.
“IColilə  və  D im nə”  ilə  tanış  olan  hər adam  burada nədən  behs  edildiyini, 
noyo  işarə  edildiyini  o  saat dork  edər.  Nizami  burada  qəribə bir ardıcıllığa  da 
riayot  etmişdir.  Demok  olar  ki,  o,  “Kəlilə  vo  Dimnə”  kitabını  varaqlaya- 
varaqlaya bu misraları  yazmışdır.  Bu misralar sıra ilə ardıcıl olaraq  “Kelilo  və 
Dimno”do olan aşağıdakı  revayətlərə işarədir.  1. “Öküz vo şir”; 2.  “Dülgər vo 
meymun” ;  3.  “Tülkü və təbil” ; 4.  “Zahid və oğru”;  5. “Qarğa və ilan”; 6.  “Ba- 
lıq udan vo xorçəng” ;  7. “Dovşan vo şir” ;  8.  “Üç balıq” ;  10. “Çaqqal, canavar,
1  X osrov  vo  Ş irin,  Bakı,  1947,  səh.  3 3 3 -3 3 7 .
qarğa  vo  dovo”;  11.  “Teytəva quşu  və dəniz  dalğaları”;  12.  “İkı  ördok  vo  tıs- 
bağa";  14.  “Hiylogor vo sadəlövh şorik”;  16. “ Domir yeyən siçan vo ıışaq apa- 
ran çalağan”;  17.  “Qadın vo əbasını  yandıran rossam”;  18.  “Zəheri dərmandan 
ayıra bilmoyən nadan hokim”;  19. “Alabaxta Göyorçin”;  20.  “Qarğa, kosəyən, 
ahu və tısbağa”; 21. “Qonaq zahid vo sıçan"; 22. “Canavar vo kaman”; 23. “Qar- 
ğa vo bayquş”; 24.  “Dovşan vo fıllor”; 25. “Oruc tutan pişik, turac və dovşan”; 
26.  “Oğru  vo  zahid”;  27.  “Ərini  sevmoyon  qadın  vo  oğru”;  28.  “Div,  oğaı  vo 
zahid”;  29.  “Dülgor  vo  arvadı” ;  30.  “Qız  olmuş  siçanın  siçana  orə  getməsi” ; 
31.  “Meyırıun vo tısbağa”; 32. “Tülkünün ulağı aldatması”;  33. “Zahid və golin- 
cik” ; 34. “Zahid vo bal-yağ bardağı” ; 35. “Siçan və pişiyin dostluğu” ; 36. “Qüb- 
borə  quşu,  şah  vo  şahzado”;  37.  “Mömin  çaqqal  vo  şir”;  38.  “Ana  şir,  çaqqal 
və  ovçu” ;  39.  “Soyyah,  zorgor vo  ilan”;  40.  “Şahzadə vo  onun  yoldaşları” .
Nizaıninin  başladığı  bu  ənəno  bizim  osrimizo  qədor  davam  etmişdir. 
Azərbaycan  şair  vo  yazıçıları  dönə-döno  “Kolilo  vo  Dimno”yo  müraciot  et- 
miş,  gözol  vo  unudulmaz  tomsillor  yaratmışlar.  Bunlann  içorisindo  A.Bakı- 
xanov,  Q.Zakir,  S.Ə.Şirvani,  A.Sohhotin yazdıqları  tomsillor daha çox diqqo- 
tolayiqdir.  Bu tomsillərin  bir qismi  artıq dillər ezbəri  olaraq  ağızlarda dolaşır, 
bir qismi  iso  məktob kitablarında özüno  möhkəm yer tutmuşdur.  Misal  olaraq 
bunlardan  Q.Zakirin  “Tısbağa,  qarğa,  kəsoyon  və  ahu”,  “Şir,  qurd vo  tülkü”, 
“Çaqqal  vo  şir”,  S.Ə.Şirvaninin  “Xoruz  və  çaqqal”,  “Davo  vo  balası” ,  “Eş- 
şok  vo a rı”; A.Sohhotin “Ayı  ve şir”,  “Tülkü və qurd”, “Ulaq  vo aslan”,  “Aş- 
paz vo  pişik”  tomsillorini  göstorınok olar.  “Kolilo  və  Dimno”  mövzusu  bizim 
aşıq  odobiyyatında  da  öz  oksini  tapmışdır.  Aşıq  Əlosgorin  aşağıdakı  şciri 
“ Kolilo  vo  Dimno”  ilo  o  qodor  hoınahongdir  ki,  istor-istomoz  aşığın  homin 
parçanı  bilavasito  “Kolilo  vo  Dimno”  tosiri  altında  yazdığı  hiss  oluııur:
“Q oza  insanatı  tonabdan  asar,
Lcylü  n a h ar-m u şd u r',  cohd  e y lo r  kosor.
Ə jdaha  ayaqdan  çokor sorasor,
O lloşor,  barm ağı  bala2  y e lişm o z ’” .
Bu  parça  “Kolilo  vo  Dimno”do  “Tobib  Borzuylo”  foslindo  tosvir cdilon, 
quyuya  yıxılarkon  ağacın  budağından  yapışıb  sallanan  adamın  voziyyotino 
işarodir.
1  M  u ş 
siçan
:  K itabda  sohv  olaraq  “ bala”  ov o zin o   “başa”  yazılm ışdır. 
!  Aşıq  O losgor,  B akı,  1956,  soh.  I  13.

---

“Kəlilə  və  Dimnə”nin  Azərbaycan  dilinə  tərcümələri
“Kəlilə  və  Dimnə”  dünyanın  bütün  mədəni  xalqlannın  dilinə  tərcüm ə 
edildiyi  kimi,  Azərbaycan  dilinə də tərcüm ə  edilmişdir.  Lakin  bu  tərcüm ələr 
təəssüf ki,  çap  edilib  oxucuların  ixtiyanna  verilməmişdir.  Bunlardan  birinin 
əvvoli  vo  sonu  yoxdur,  harada və  nə  zaman  yazıldığı  da  həlo  müoyyən  edil- 
momişdir.  Bu  nüsxədə  ayrı-ayrı  fəsillərin  təbiətinə,  tomsil,  hekayə  və  rəva- 
yətlorin  ruhuna  uyğun  gələn  gözəl  m iniatürlər vardır,  biz  bunların  bəzilərini 
torcümə etdiyimiz kitabda vermişik.  İkinci  əlyazması  kamildir,  m üfəssəl  m ü- 
qəddimosi  vardır,  miniatür  və  şəkillərlə  bəzodilmişdir,  sorlövhələr  qırmızı 
mürəkkoblodir.  Şirvanda Əvəz  Əli  ibn  Morhum  Sofı  Quli  torofindon hicri  ilə 
1224,  miladi  ilo  1809-10-cu  illərdo yazılmışdır.
Tərcümədə  mütərcimin  özünün şeirlori  vardır.  Bizim  fıkrimizco,  XIX əsr 
Azorbaycan odəbi  irsinin öyrənilməsi və nəsr dilinin  tədqiqi üçiin bu abidənin 
çap  edilmosi  müsbət rol  oynayar,  lakin  əsəri  nəşro  hazırlayarkən  çox  diqqətli 
olmalı, ona lazımi  lüğot, şərh və izahat əlavo edilməlidir.  Çünki dili qoliz fars- 
ərob  ibarələri  ilə doludur.  Onu müasir oxucu çotin ki  başa düşə bilsin.  Burada 
fosillər heyvanların  adı  ilo deyil, “Pançatantra”da olduğu  kimi, təmsil, hekayə 
və rovayotlordəki  məzmun və  məqsodo  uyğun  olaraq adlanır.  Məsələn:
“Babi  əvvol -  Soye elçiye nommamin kəlami  nifaqi əncami eşitməğindən 
ictinab  və  imtina  vacib  olduğunu boyan  edor.
Babi  dow üm  -   Bodkarlar kirdari  bodlori  müqtozasınca öz  soza və coza- 
larına  yetişmokini  boyan  edər.
Babi  seyyum  -  Əshab  dostların  müvafiqotinin  faydaların boyan  edər.
Babi  çoharüm -   Düşmon  ohvalına  baxıb ovvol  onun  mokrindon cayiz de- 
yil,  düşmonin  etdiyi  boyan  edor.
Babi  poncüm  -   Çaroyi  motlub  qoflot  sobobi  ilo  mosdur  qıldığın  boyan 
edor” ...
Mütorcim  torcümo  etdiyi  kitabın  dilinin  çotinliyindon  şikayot  edərok 
yazır:  “Əmma  mütalio  vo  same  olan  kimsonolor  bohromond  olmazdı,  neçin 
ki,  lofzi  momzuçol  kolmə  idi” .
Bizo  elo  golir  ki,  bu  nüsxolorin  dilinin  no  qodor  çotin  olduğunu  izah  et- 
moyo  ehtiyac  yoxdur,  o, öz-özlüyündo  aydındır.
Bu  torcümonin  hansı  nüsxodon  edildiyi  aydın  göstorilməmişdir.  Onun 
müqoddimosindo  hom  Əbül  Moalinin  torcümosindon,  hom  “Ənvari  Sühey- 
li”dən,  hom do  “İyari  Daniş”don  danışılır vo  bunların  içorisindo  “Ənvari  Sü- 
heyli”yə  üstünliik  verilir.  Buna göro  də  ehtimal  etmok  olar ki,  o,  torcümosini 
fars  dilindən  Azorbaycan  dilino  homin  nüsxodən  etmişdir.
Bizim  torcümoyo  goldikdo  iso,  aşağıdakıları  demok  lazımdır:
Hor  şeydon əvvol, tərcümo iiçün nisboton etibarlı vo “orijinala”  yaxın bir 
nüsxo  tapmaq  lazım  idi.  “Kolilo  vo  Dimno”nin  müxtolif nüsxəlori  yalnız  fars 
dilindo  deyil,  orob  dilində do  bir-birindon  xcyli  forqlonirdi.  “Kəlilo  və  Dim- 
n ə ” nin  orob  dilindon  fars dilino  ilk  torciimoçisi  olan  Əbül  Məalinin  dediyino 
göro,  holo  o  zaman  onun  ixtiyarında  “Kolilo  vo  Dimnə”nin  müxtəlif nüsxo- 
ləri  var  idi.
“Ə nvari  Siiheyli"  həddon  artıq  tomtoraqlı  idi,  ibarəpordazlıq,  cümlolorin 
həddən  artıq  uzadılması  osorin  dilin  ağırlaşdırır,  fikrin  yığcamlığına  mane 
olur,  m onanın  kosorini  azaldırdı.
"İyari  Daneş”do  gurultulu  ibarolor,  tomtoraqlı  ifadələr  “Ənvari  Sühey- 
li”y ə  nisboton  az olsa da,  "Kolilo  vo  Dimnə”yə  yaxınlıq  nöqteyi-nozorindon 
etibarlı  sayıla  bilmozdi.
Biz.  nohayot. Əbül  Moalinin “Kolilo vo  Dimno”sini osas götünnok qora- 
rına  goldik.
Bunun  bir neço  sobobi  var idi.  Əbül  Məali  toləsmodon,  əsəri  torcünıo  et- 
moyo  başlam ışdı,  orob  vo  fars  dillorini  mükommol  bilirdi.  Özünün  vo  miia- 
sirlərinin  dediyino  göro  o,  fars  dilindon  orob  dilino,  orob  dilindon  fars  dilino 
heç  bir  çotinlik  çokmodon  torcümo  edor  vo  bunların  torcümo  vo  ya  orijinal 
olduğunu  toyin  etmok o qodor do asan olmazmış.  Əbül  Moalinin gözol qolomi 
vardı.  O,  yalmz  dövlot  xadimi  deyil,  hom  do  osrinin  görkomli  alimi  vo 
yazıçısı  hcsab  cdilirdi.
Əsrinin  böyiik  şairlorindon biri  hesab cdilon  Seyid  Hüseyn  Qoznovinin oııa 
hosr etdiyi  bir qosidodo Əbiil  Moalinin qüdrotli yazıçı, gözol  natiq, doıin  fozilot 
sahibi  olduğu  tosvir cdilir.  Bıından  olavo,  Əbül  Moali  olindo  olan  orob  niisxo- 
lorinin  on  bodiisini,  ən  düzgün  vo  nolisini  torcümo etdiyini,  başqa torcümolor- 
don  forqli  olaraq  yalnız  hekayolori,  rovayotlori,  hadisolori  deyil,  hom  do  hik- 
mot,  romz.  vo  monanı  saxlamağa  çalışdığını  yazırdı.  Qodimlik  nöqtcyi-nozo- 
rindon  do  Əbiil  Moalinin  torcümosi  “ Kolilo  vo  Dimno” nin  oslino 
“orijina- 
lına"  yaxm  idi.
Əbiil  Moalinin  torcümosinin olyazmaları  vo noşri  çox  idi.  Bunlardan “on a/. 
doyişilmişini  vo  on  az ol  doymişini”  tapmaq  lazım  idi.  Bir çox  axtarışdan  soıı- 
ra  moşhur  İran  motnşiinası  prof.  Əbdiil  Əzim  Qoribin  1316-cı  (1937-38)  ildo 
çap  ctdirdiyi  "Kolilo  vo  Dimno”  üzorindo  dayandıq.  Prof.  Əbdül  Əzim  Qorib 
gözol  iislubiyyatçı  idi,  fars nosrlorinin  xüsusiyyotini  yaxşı  bilirdi.  Uzun  müddot 
“Kolilo  vo  Dimno”nin nisboton “düzgününü”  axtarır vo noşr ctmok  ar/usunda. 
Nohayot,  o,  öz dcdiyino göro,  bu  moqsodo çatır,  istodiyi olyazmanı  taparaq  onu 
çap  ctdirir.  O,  bu  kitabı  bir sıra nüsxolor o  cümlodon  “Ənvari  Süheyli",  “İyarc

---