I. UMUMIY QISM
1.1. Paxtaning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati.
G‗o‗zaning xalq xo‗jaligidagi ahamiyati benihoyadir. Chunki g‗o‗za yoki
uning mahsulotidan tayyorlangan buyumlar u yoki bu
miqdorda ishla-tilmaydigan
xo‗jalik tarmog‗i bo‗lmasa kerak.
G‗o‗za boshqa qishloq xo‗jalik ekinlariga nisbatan farq qilib, bir yo‗la uch
turdagi qimmatli mahsulot, ya‘ni to‗qimachilik mahsuloti uchun xom ashyo - tola,
oziq-ovqat uchun moy, charva oziqasi - kunjara va sheluxa beradi.
G‗o‗za asosan tola olish uchun ekiladi. 1 tonna paxta xom ashyosidan o‗rtacha
320 - 340 kg tola, 560 - 580 kg chigit oli-nadi. 340 kg toladan o‗z navbatida 3500 -
4000 m gazmol, 580 kg chigitdan esa 112 kg moy, 10 kg sovun, 270 kg kunjara, 170
kg sheluxa va 8 kg lint (momiq) ishlab chiqariladi.
Paxta tolasidan yuqori sifatli tekstil va texnik mahsulotlari (buyumlari) ishlab
chiqarilganligi uchun ham sun‘iy tolalardan farq qiladi
va universal xom - ashyo
beruvchi tabiiy tolalar guruhiga mansubdir.
Paxta tozalash zavodlarida chigitli paxtadan 34-35 % tola, 60-62 % chigit, 2-
2,5 % momiq (lint)va 1,0-1,5 % chiqitlar ajratib olinadi.
Dunyo miqyosida to‗qimachilik tolasi ishlab chiqarishda paxta ulushiga 50-60
% dan ko‗prog‗i to‗g‗ri keladi. Tolasidan, asosan, ip yigiriladi, to‗qimachilik
buyumlari, kiyim va gigroskopik paxta tayyorlanadi. Undan aviatsiya, avtomobil,
elektr va boshqa sanoatlar keng foydalanadi.
Toladan parashyutlar, baquvvat iplar,
kirza, shlanglar, qayish, kino - rasm plyonkalari, yozuv qog‗ozlari kabi ko‗plab
mahsulotlar tayyorlanadi.
Chigitdan presslash va ekstraksiya qilish yo‗li bilan paxta moyi olinadi. Moyi
esa oziq-ovqat va texnik maqsadlarda ishlatiladi. Undan sovun pishirishda, alif, lak,
emal va boshqa xil buyumlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Chigit tarkibida gossipol pigmenti (zaharli organik bi-rikma) bo‗lib, moy olish
jarayonida ajratib olinadi va undan ham har xil sintetik moddalar ishlab chiqariladi.
Moy ishlab chiqarishdagi qoldiq gudron ham foydalinish uchun xalq xo‗jalik
tarmoqlariga yuboriladi.
Momiq
paxta kiyim-kechak, ko‗rpa-yostiqdan tashqari, sun‘iy ipak,
plastmassa, lak, qog‗oz, portlovchi moddalar tayyorlashga saflanadi.
Chigit po‗sti (sheluxa) dan va shrotidan chorva uchun oziqa bo‗lishdan
tashqari, sanoatda potash, oshlovchi moddalar, spirt, qog‗oz, karton va boshqa
ko‗plab mahsulotlar olinmoqda. Hatto g‗o‗za shrotidan
fitin va oziq-ovqat oqsili
ajratiladi.
G‗o‗za tupidan 100 dan ko‗proq birikmalar olinishi mumkin. Bargidan 20 xil
organik kislotalar, jumladan qimmatli olma va limon kislotalar olinadi. Shuningdek
vitaminlar, stimulyatorlar, aminokislotalar, mikroelementlar
ham paxta tozalash
zavodlarining chiqitlarida uchraydi.
Poya, chanoqlardan yoqilg‗ilikdan tashqari qurilish materiali sifatida keng
foydalanish ahamiyatlidir. Undan preslangan fanerlar, yog‗ochlar, mebel yasash
uchun kerakli materi-allar tayyorlanadi. Shuningdek qog‗oz, karton, sellyuloza ham
olinadi. Maydalangan g‗o‗zapoya o‗g‗it va fermentlash
yuli bilan yem-xashakka
aralashgan holda mollarga ozuqa sifatida ham qo‗llash mumkin.
G‗o‗za o‗simligi o‗zida ko‗p miqdorda shira saqlaydi. Shuning uchun
paxtachilik bilan shug‗ullanuvchi xo‗jaliklarda asalarichilikni rivojlantirish
imkoniyati ham kattadir.
Umuman g‗o‗za qimmatbaho o‗simlik bo‗lib, uning tolasi, chigiti va boshqa
qismlaridan 200-250 xilgacha keng iste‘mol mollari
va texnikabop mahsulotlar
olinadi.
Dostları ilə paylaş: