Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 126 126 tariximizdir. Bir məsələni də etiraf edək ki, Azərbaycanımızın bu başından o başına ev-ev gəzsək, hamı Qaçaq Nəbi ilə bağlı «Qoy sənə deyinlər, ay Qaçaq Nəbi, Həcəri özündən ay Qoçaq Nəbi» kəlmələrini zümzümə edəcək. Bax bu məqamlardı xalqın yaşarlığı. Və xalq sevgisini qazanmaq da budur. Qaçaq Nəbi ilə bağlı dastanın yaranma məsələsinə gəldikdə bu tamamilə başqa məsələdir. Daha doğrusu, dastan ənənəsi ilə bağlıdır. Türk xaqlarında, eləcə də onun bir qövmü olan Azərbaycanımızda da bu ənənənin çoxçalarlı, özünənməxsus spesi- fikası var. Xalqın qəhrəmanlıq tarixində isə bu daha çalarları, spesifikası ilə müşahidə olunur. Ona «folklor yaratmaq» tendensiyasından baxmaq böyük yanlışlıqdır. Bir növ bu məsələyə bələd olmadan yanaşılan tendensiyadır. Dastanın, özü də qəhrəmanlıq dastanlarının yaranması mürəkkəb və uzunmuddətli prosesdi. Bunun rəvayətdən, əhvalatdan, nəğmə və şeir nümunələrindən dastanlaşmaya doğru təbii gedişi var. Süni əlavələr, hansısa epizodu, əhvalatı artırmaq, bir qədər dəqiq desək, quraşdırmalar burada keçmir. Hər hadisəyə, olana da dastan yaranmır. Etiraf edək ki, yaxın dövrün hadisələri, ictimai, siyasi, mədəni həyatımızda baş verənlər, Qərbi Azərbaycan itkisi, Qarabağ savaşı çoxlu şeirlərin, nəsrin, dramaturgiyamızın, səhnə əsərlərimizin, nəğmə, bayatılarımızın mövzusu oldu, ancaq həmin ağrıların bütün tərəfləri ilə əksini verən bədii nümunələri ortaya qoya bilmədi. Məhz yeni dövrün qəhrəmanlıq dastanı yaranmadı. Bəlkə də, yarada bilmədik. Ancaq bu ağrılar, savaşlar həmin qəhrəmanlıqları özündə yaşadacaq dastan nümunəsinin yaranmasını da inkar etmir. Çünki o müharibənin kifayət qədər fədakarlıq göstərən oğulları olub. Həmin qəhrəmanlığın ümumiləşdirilməsi isə təbii axarlı prosesdir. Necə ki, B.Behcətin (1), Ə.H.Tahirovun (3), Ə.Axundovun (4), eləcə də 220 səhifəlik əlyazması bizə gəlib çatmayan Muradxan Cahangirovun zamanında işləri olmuşdu. Bu da xalqın, bütünlükdə məmləkətin üzləşdiyi mübarizə, ölüm-dirim savaşı idi. Bir növ tapdalanmış haqqın bərpasına yönəlmişdi. Həmin nəğmələr demək olar, yarandığı vaxtdan, qəhrəmanların özlərinin sağlığında həm də yazıya alınmağa başlamışdı. Folklorşünas alimimiz İ.Abbaslı da bu məqamı B.Behcətin «Qaçaq Nəbinin tarixi» kitabına yazdığı «Qaçaq Nəbi» dastanı və Bəhlul Behcətin «Qaçaq Nəbinin tarixi» adlı giriş sözündə xüsusi olaraq vurğulayır: «Qaçaq Nəbi haqqında nəğmə və rəvayətlər XIX əsrin sonlarından etibarən toplanmağa başlamış, «Qafqaz» qəzeti, SMOMPK, XX əsrdə isə «Azərbaycanı öyrənmə yolu» məcmuəsi, «Ədəbiyyat qəzeti», «Azərbaycan kolxozçusu» və s. kimi mətbuat orqanlarında çap olunmuşdu» (1, 4). Bunlar hamısı xalqın düşüncəsindən qopan və böyük sevgidən yoğrulmuş nümunələrdir ki, mətbuatda da əksini tapırdı. Daha doğrusu, xalq məhəbbətinin artan istiqamətdə yaşamı idi. Ancaq təəssüflər, min təəssüflər ki, həmin qəhrəmanlığa, onlar haqqında dolaşan əhvalat, hekayə, nəğmələrə yad əllər də uzanmada idi. Bunların bir qismi heç şübhəsiz, düşünülmüş, işləri dolaşdırmaq məqsədi daşıyırdı. Qaçaq Nəbi ilə, Həcər xanımla bağlı rəvayətlərdə də bunlar yer almaqdadır. Son dövrlərdə bu daha çox görünməkdədir. Özü də çox təəssüf ki, bu qondarmaların, dolaşıqlıqların bir hissəsi folklorşünaslar tərəfindən edilir. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 127 127 B.Behcətin «Qaçaq Nəbinin tarixi» adlı əsərinin nəşri bunlara bir cavabdır. Onu da qeyd edək ki, bu əsər öz mahiyyəti və işlənmə tərzi etibarilə daha çox tarixiliyə hesablanıb. Əsərin təhlilinə keçməzdən əvvəl Qaçaq Nəbi ilə bağlı hadisə və əhvalatların, şeir nümunələrinin toplanması haqqında «Ədəbiyyat qəzeti» 25 mart 1935-ci ildə (220 səhifəlik materialla bağlı məlumat burada verilir), 1 may 1935-ci ildə, 7 noyabr 1939-cu ildə məlumat verir. Fikrimizcə, Qaçaq Nəbi ilə bağlı dastanın çap olunan nəşrləri arasında ən mükəmməli (həcmin azlığına baxmayaraq) Ə.H.Tahirovun (Qaçaq Nəbi. Bakı, Azərbaycan Yazıçılar ittifaqı, 1938, 49 s.) nəşridir. Kitab kimi çap olunana qədər isə «Ədəbiyyat qəzetində (1938, № 1-16) çap olunmuşdu. Ə.Axundov «Qaçaq Nəbi» dastanını toplayaraq (Bakı, EA AZF nəşri, 1941, 246 s.) nəşr etdirir. Folklorşünas İ.Abbaslı bu nəşri çox doğru olaraq bir cümlə ilə qiymətləndirir. «Ə.Axundovun tərtibi ilə nəşr olunmuş «Qaçaq Nəbi» dastanı isə tamamilə sovet ideologiyasının «işığında» qələmə alınmış, bu ictimai - siyasi ovqatın təbliğat mexanizminə çevrilmiş bir dastan - rəvayətlər toplusu kimi təqdim edilmişdir» (1, 6-7). Bu sətirlər hər şeyi deyir və dastan haqqında daha ətraflı düşünməni gərəkli edir. Onu da əlavə edək ki, burada müsbət cəhət Qaçaq Nəbini şəxsən görən və onunla yoldaş olan səksənə yaxın adamın xatirələrinin vurğulanmasıdır. Bir müsbət cəhət də kitabın sonunda materialların yazıya alındığı qırx yeddi nəfərin adının, yaşının və yaşadığı yerin qeyd olunmasıdır. Burada bizim qəbul eləyə bilmədiyimiz və eləməyimizin də mümkün olmadığı həmin materialların təbii şəkildə verilməyib işlənmə xüsusiyyətinin görünüşüdür. Bax məsələ də burada qarışır. Problemlərin də çözülməzliyi buradan yaranır. Necə ki, indi folklor- şünaslıqda bu hal hökm sürməkdədir. Məsələn, Nəbinin Həcərdən övladı olmasını kəşf kimi ədəbi arenaya təqdim edənlər. Belə qeyri-dəqiq, məsuliyyətsiz dövriyyəyə atılmış fikirlər sonrakı çağlarda olmazın problemlərə, fikir ayrılıqlarına yol açır. Məsuliyyətsizlikdən yaradılmış dolaşıqlıq təsiri bağışlayır. Etiraf edək ki, belələrinin aqibəti elə də yaxşı olmur. Qaçaq Nəbi xalq qəhrəmanıdır. XIX əsrin sonu XX əsrin 30-cu illərinə qədər bu mübarizənin forması qaçaqlıq tipində idi. Cəmiyyətin özbaşınalıqları, çarizmin, eləcə də onun yerli çinovniklərinin yeritdiyi siyasət son olaraq qaçaqlığa gətirib çıxarırdı. Düzdü bu hərəkatın özünün çatışmamazlığı yox deyildi. Ancaq mübarizə forması kimi xalqın, geniş kütlənin etirazının ifadəsi idi. Sonralar üçün daha böyük mübarizələrə gətirib çıxarmağı özündə ehtiva edirdi. Bəhlul Behcət xalq qəhrəmanı Nəbiyə qədərki mübarizəyə, qaçaqların fəaliyyətinə də diqqət yetirir. Bunların bir hissəsi arxiv materiallarına əsaslanır. «Məsələn, Zaqafqaziya Dövlət Arxivinin 1856-cı ilin hadisələrinin aktları arasında bir sənəd var. Bu sənəd, həmin ildə Şirvan mahalı jandarma naçalnikinin yazdığı bir raportun surətidir. 640-cı nömrədə olan bu aktda naməlum bir qarət dəstəsinin Şəkiyə gedən poçtanı qarət etdiyi xəbər verilir» (1, 231). Və yaxud da «yenə də o dövrdə «Kor Camal bəy» adında birinin qaçaq olduğu məlumdur. Camal bəy (xalq ona Kor Camal deyirdi) Qarabağın Zəngəzur mahalında Xocik kəndinin əhli olmuşdur. Camal bəyin haqqında biz müxtəsər PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|