Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 177 177 Nağıllarda olduğu kimi regional lətifələrdə də tarixi şəxsiyyət kimi ən çox səciyyələndirilən obraz Şah Abbas olmuşdur. Bunun da janrın tələblərindən doğan təbii səbəbləri vardır. Çünki, hər şeydən əvvəl, “... lətifə kiminsə başına gələn bir əhvalat kimi, hətta çox zaman el içində şöhrət qazanmış tarixi və yaxud mifik şəxsiyyətlərin adı ilə bağlı real hadisələr kimi danışılır. Belə tarixi və yaxud mifik şəxsiyyətlər, başqa şəkildə desək, belə “lətifə qəhrəmanları” çox zaman hər xalqın özünə məxsus olur”(9, 3). Şah Abbas, Nadir şah, Qaçaq Nəbi, Abbasqulu bəy Şadlinski kimi tarixi şəxsiyyətlər, Mirzə Cəlil, Hüseyn Cavid kimi ədəbi simalar haqqında yaranmış lətifələrə məhz bu baxımdan yanaşmaq lazımdır . Şah Abbas yanına şikayətə gələnlərin dediklərindən belə bir qənaətə gəlir ki, vəziri Allahverdi xana tapşırıb ölkədəki dəlilərin siyahısını tutdursun. Vəzir siyahını Şaha təqdim etdikdə o, görür ki, başda öz adı yazılıb. Şah soruşanda ki, “vəzir demək mən dəliyəm” — sualını cavablandıran vəzir Allahverdi xan bildirir ki, indi ki, sən nisyə pul verənləri dəli sayırsan, deməli bu işdə özün birincisən. Ona görə ki, sən qara qula on min tümən nisyə pul verdin ki, gedib Misirdən mal gətirsin. Qara qulun burada evi, mülkü, ailəsi yoxdur ki, qayıdıb gəlsin. O pulları apardı və bir daha geri qayıtmayacaq. Şah bildirir ki, o qayıdacaq. Vəzir bildirir ki, o qayıtsa sənin adını pozub, yerinə onun adını yazacam (5, 361). Daha çox lətifəli rəvayət mahiyyəti daşıyan bu örnəkdəki motiv “Şah Abbasın vergi fərmanı” lətifəsində də davam etdiril- mişdir. Burada artıq söhbət Şah Abbasın “idarəçilik” qabiliyyətindən gedir. Şah kəndxudanı yanına çağırıb onu kəndlərdən vergi yığmağa göndərir. Birinci dəfə camaat dillənmir, vergini verir. İkinci yığımda camaat ağlayır. Şah Abbas kəndxudanı üçüncü dəfə vergi toplamağa göndərir. Bu dəfə isə kənd əhli oynamağa başlayır. Bu əhvalatdan xəbər tutan Şah Abbas bunun səbəbini belə açıqlayır: “Daha gedib vergi yığma, onlar olanlarını veriblər. Canları qurtardığından oynayıblar”(2, 79). Tapmacalı lətifə səciyyəli bir lətifəli rəvayət Şah Abbasın qarşılaşdığı bir qoca ilə mükaliməsi üzərində qurulmuşdur. Şah Abbasla qoca arasında belə bir dialoq baş verir. Şah Abbas: — Qoca neyləyibsən? Qoca: — İkini üç eləmişəm (Əlimə çəlik almışam). Şah Abbas: — Daha nə? Qoca: — Uzağı yaxın eləmişəm (İndi uzağı yox, yaxını görürəm). Şah Abbas: — Dəyirmanın necədir? Qoca: — İşləkdən salmışam (Daha dişlərim yoxdur). Şah Abbas: —Niyə vaxtında qazanmadın? Qoca: — Qazandım, ellər apardı (Qızlarım oldu, hərə birini apardı) (5, 346 – 348). Göründüyü kimi, bu lətifədə qocanın şaha verdiyi cavablar sətiraltı mə- na daşısa da, əsas açıqlama mötərizə daxilində yozulmuş fikirlərlə aşkarlanmışdır. Özgə bir lətifədə isə Şah Abbas Kəlniyyətə aşağıdakı şeirlə müraciət edib onu bazara göndərir: Get mənə can al gəti, can olmasa yarımcan al gəti, yarımcan olmasa zəhər al gəti. Bu tapşırığın mənası isə ət, yumurta və qatığı bildirir (5, 350). PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 178 178 Tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı olan lətifəli rəvayətlərdə obrazlaşdırılan perso- najlardan biri də Nadir şah Əfşardır. Məmləkəti gəzməyə çıxan şah əhalinin vəziyyəti ilə maraqlanmaq istəyir. Nadir şah bir biçinçi ilə rastlaşır. Lakin o, şahla ötəri salamlaşır, ona təzim etmir. Bu vəziyyəti görən şah kəndlini yanına çağırıb ondan soruşur ki, şah böyükdür, yoxsa Allah! Hansından daha çox qorxursan? Bu sualın cavabında çarəsiz qalan kəndli olduqca məntiqi bir cavab verir ki, bu cavab da lətifənin əsas mahiyyətini ifadə edir. Kəndli əlindəki orağı şaha göstərib deyir: — Şah sağ olsun, hərə öz işini görür. Allah göydə öz bildiyini eləyir, sən də yerdə. Əldən gedən isə mənim arpa zəmimdir, sünbül quruyub tökülür (6, 213). Azərbaycanın klassik şair və yazıçıları tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı lətifələri toplayıb işləmişlər. T.Fərzəliyev bu qəbildən olan örnəkləri, o cümlədən S.Ə. Şirvani- nin qarabağlı Talıb xan və şirvanlı Mustafa xanın başına gələn macəralarla bağlı qələ- mə aldığı lətifələri bir araya gətirib onların elmi təhlilini vermişdir (7, 76-77). Daha çox, rəvayət olub “Hərənin öz arşını var” məsəli üzərində qurulan özgə bir lətifəli rəva- yətdə Qaçaq Nəbinin mübarizələri səciyyələndirilmişdir. Nəbi erməni tacirlərindən parça alıb Aynalı tüfəngi ilə ölçüb kənd camaatına paylayanda bir kasıb kişi Nəbidən cəmi bir Aynalı parça istəyir. Bu işə Nəbi təəccüblənir. Kasıb kişi isə bildirir ki, hərə- nin öz arşını var. Sənin arşının Aynalı tüfəngidir. Mənim arşınım isə “Xustup dağından Qapıcığa” kimidir. Nəbi bu sözdən sonra ona bir top parça bağışlayır (6, 227-228). Hacı Feyzioğlu İlyasın, Abdulcabbarın adları ilə bağlı lətifələrdə də Şəki xanı obrazlaşdırılmışdır. “Molla Cumanın baş qırxdırması”, “Molla Cuma ilə dəllək Salam” örnəkləri daha çox aşıq rəvayəti mahiyyəti kəsb etsələr də aşıq-şairin başına gələn gülməli macəralar satirik planda təqdim olunmuşdur (3, 292-293). Lətifələrdə bir tarixi şəxsiyyət olaraq Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid kimi sənətkarlar da obraz- laşdırılmışlar. “Tez-tez gəl, belə şirin-şirin söhbətlərdən eyləyək”, “Ağ üstə qara oldu”, “İndi arxayınlıqla xörəyinizi yeyə bilərsiniz”, “Faytonçunun yanında özüm oturaram”, “Çətini qocalana qədərdi”, “O dünyada başıma nə gələcəyini deyənmərəm”, “Gec yazmısan”, “Uşaqlara kitabı uşaqlar yazır” lətifələrinin əsas personajı Mirzə Cəlil, “Beş qiyməti sənə tanrı verib” gülməcəsinin isə qəhrəmanı H.Caviddir (1, 268-270). Tarixi hadisə və şəxsiyyətlərlə bağlı lətifələr içərisində Abbasqulu bəy Şadlinski də yad edilmişdir. 1918-ci ildə Vedibasarın daşnaklar tərəfindən işğala məruz qaldığı bir dövrdə Yetim Əkbər adlı bir döyüşçü erməni nizami ordusundan bir “top” ələ keçirib Abbasqulu bəyin yanına gətirib deyir ki, təyyarə vuran bir top gətirib, topun ağzı göyə baxır. Abbasqulu bəy “topa” baxıb gülür, “Oyunun olsun, ay Əkbər, bu ki, qazandı” — deyir (4, 256-257). Tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı formalaşmış lətifələr mövzu və ideya baxımından müxtəlif problemləri çevrələyib, ictimai həyatda baş vermiş çatışmazlıqları gülüş hədəfinə çevirmişdir. Uyğun araşdırmalardan bəlli olur ki, ötən yüzilliyin 70-ci illərin- dən etibarən sovet dönəmində formalaşmış lətifələrin mövzusunda ciddi dəyişikliklər başlamışdır. Belə ki, hələ 20-40- cı illərdə real tarixi şəxsiyyətlər (Trotski, Lenin, PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|