Kurikulum 2013- №3 Kur qxd

73
Kurikulum. 2013. №3
Tarix fәnninin tәdrisindә layihә işinin tәşkili
problemli sual qoyur vә tapşırığı izah edir.
Müәllim şagirdlәrә müxtәlif material tәqdim
edir. Şagirdlәr kiçik qruplara bölünür vә
«tarix dәrsliyi» üçün müxtәlif mәnbәlәrdәn
istifadә edәrәk material hazırlayırlar.
İş alqoritmi belә ola bilәr:
–
paraqrafın adını vә planını formalaş -
dır  maq;
–
kiçik müәllif mәtni yazmaq;
–
hadisәlәri xronoloji şәkildә düzmәk;
–
«lüğәt», «mәnbә», «tarixi portret» böl -
mә si üçün kiçik mәqalә hazırlamaq;
–
şәkillәr çәkmәk.
Hәr qrup müstәqil işlәyir vә sonda
hazırladıqları  paraqrafı  tәqdim edir.
3. Diafilmin hazırlanması.
Şagirdlәr qruplara bölünür. Mövzu ilә
bağ 
 
lı söhbәt aparılır, tapşırıqlar verilir. Şa 
-
gird lәr süjeti müәyyәn edir, «kadrların» ar dı -
cıl  lığını fikirlәşirlәr. Şagirdlәr «kadrları» ara -
la rında bölür, qrup daxilindә hәr kәs öz öhdә -
si nә düşәn «kadrı» hazırlamaq üçün işә başla -
yır.
«Kadr» mәtnlә müşahidә olan bir şәkil vә
ya kollaj ola bilәr. Kadrlar olan  vәrәqlәr bir-
birinә yapışqanla vә ya yapışqan lentlә
birlәşdirilir. Sonra diafilmin adı müәyyәn ola-
raq ilk kadrda yazılır. Sonda hәr qrup öz
tәqdimatlarını (diafilmlәrini) digәr qruplara
nü mayiş  etdirir.
Hazırlanan hәr bir layihә maraqlı olmalı,
şagirdlәrin intellektual sәviyyәsini artırmalı,
onlarda praktik bilik formalaşdırmalıdır. La -
kin layihә işini tez-tez keçirmәyi  dә mәslәhәt
görmürәm. Hәr yarımildә 1-2 dәfә keçirsәniz,
şagird üçün maraqlı olar. Xüsusilә, 6-9-cu si -
nif lәrdә bu daha maraqla qarşılanır.
* * *
Müasir dünyada bütün sahәlәrdә olduğu
kimi tәhsildә dә geniş inteqrasiya zәrurәti  ya -
ran mışdır. İnteqrasiya şagirdlәrin tәbii әlaqә -
lәr şәraitindә ümumilәşdirilmiş bilik vә baca -
rıq lar qazanması üçün әlverişli  şәrait yaradır.
Tәsadüfi deyil ki, yeni kurikulum da inteqra -
tivlik әsas prinsip kimi nәzәrdә tutulmuşdur.
Tәlimin keyfiyyәtinin yüksәldilmәsindә in 
-
teq 
ra 
siyanin rolu böyük 
dür. O, şagirdlәrin
bә 
dii tәfәkkürünü inkişaf etdirir, yaradıcı
fәal lığını  artırır. 
Şagirdlәr tәrәfindәn әtraf mühit öz müx -
tәlifliyi ilә birgә vahid şәkildә dәrk edilir, la -
kin fәnlәrin tәdrisindә hәmin hadisәlәr ayrı-
ayrı öyrәnildikdә  onlar arasında әlaqә qırılır.
Tәlimdә inteqrasiyanın zәruriliyi buradan ya -
ranır.
İnteqrasiya tәlim prosesini tәkmillәşdirir,
fәnlәr arasında qarşılıqlı әlaqә vә asılılığı dә -
rin lәşdirmәyә xidmәt edir. İnteqrasiyanın kö -
mә yi ilә şagirdlәr öyrәndiklәri fәnlәr arasında
qarşılıqlı әlaqәni başa düşür vә onlardan hәr
han 
sı problemin hәllindә sәmәrәli istifadә
edir. Bugünkü tәhsil tәcrübәsi göstәrir ki, tә -
lim prosesinindә müxtәlif inteqrasiya metod -
la rından istifadә etmәdәn hәr hansı bir fәnnin,
o cümlәdәn biologiyanın tәdrisindә uğur әldә
etmәk çәtindir.  
Biologiya canlı orqanizmlәrlә әlaqәdar
bü tün elmlәrin nәzәri әsası olmaqla kimya, fi -
zika, ekologiya, coğrafiya, mikrobiologiya,
tibb vә s. elmlәrlә çox sıx inteqrasiyadadır.
Bu nun nәticәsindә canlılar alәmi bir-birindәn
BİOLOGİYADAN İNTEQRATİV DƏRSLƏRİN TƏŞKİLİ 
GÜLNARƏ SƏFƏROVA
Bakı şәhәri “Zәngi” liseyinin profil işlәr üzrә direktor müavini, biologiya elmlәri
üzrә fәlsәfә doktoru,“Ən yaxşı müәllim” müsabiqәsinin qalibi (2009) 
[e-mail]

---

74
Kurikulum. 2013. №3
Gülnarә Sәfәrova
tam asılı bir vәhdәt tәşkil edәrәk hәyat tәrzi
ke çirirlәr. 
Mәlumdur ki, canlılarda bir çox bioloji
pro 
sesler baş verir ki, bunlar hәm kimyәvi
pro seslәrin, hәm dә fiziki qanunauyğun luq -
ların  nәticәsidir. Buna misal olaraq bitkilәr dә
fotosintez, transpirasiya, canlıların böyü 
mә
vә inkişafı, hәzm, tәnәffüs, ifrazat proses lә -
rini, insanda qan tәzyiqi, görmә, eşit mә ana -
lizatorlarının işini vә s. göstәrmәk olar. 
Mәhz kimya vә fizika ilә inteqrasiya sa -
yә sindә biologiya elmi dәqiq elmlәr sırasına
aid edilmişdir. Bu elmlәrin inteqrasiyası ilk
növbәdә biologiyanın inkişafı üçün zәruri ol -
maqla yanaşı, mühüm elm sahәlәrinin yara -
dıl masında da mühüm işlәr görür. Mәsәlәn,
can 
lı 
ların әsas hәyati xassәlәrindәn biri sa 
-
yılan maddәlәr müba 
dilә 
sinin mexanizmini
kim yәvi vә fiziki qanunauyğunluqları bilmә -
dәn izah etmәk, anlamaq qeyri-mümkündür.
Kimyәvi-fiziki analiz üsulları ilә hüceyrәnin
kimyәvi tәrkibi,  qanın tәrkibi, qidalanma, tә -
nәf füs vә s. kimi proseslәrin mexanizmi öyrә -
nil mişdir.
Fizika elminin nailiyyәtlәrinin tәtbiqi
nәticәsi sayılan işıq vә elektron mikrosko pu -
nun kәşfi, elektron hesablama maşınları vә
kompyuter mexanizmlәrinin yaranması canlı
orqanizmlәrdә, xüsusilә, hüceyrәlәrdә gedәn
kimyәvi proseslәrin dәqiq öyrәnilmәsinә
imkan yaratmışdır. Biologiyada optik vә elek -
tron mikroskopiya metodu ilә hüceyrәlәrin
qu 
ru 
luşu öyrәnilir. Müasir işıq vә elektron
mikroskopları cismi 10-100 minlәrlә dәfә bö -
yüt 
mә qabiliyyәtinә malikdirlәr. Hәmçinin
kom  pyu ter,  termometr,  manometr,  barometr,
elektrokardioqraf, elektroensefaloqraf vә s.
kimi cihazlar fizika elminin nailiyyәtlәrinin
tәtbiqinin  nәticәsidir. Dәrslәrdә bitki vә hey -
van hüceyrәlәrinin mikroanotomik quruluşu -
nu şagirdlәrә daha dәrindәn öyrәtmәk üçün
mik roskopların potensial imkanlarından isti -
fa dә edirik. Sentrafuqa cihazı ilә hüceyrә or -
qa 
noidlәrini hüceyrәdәn ayırmaqla, onların
üzәrindә müxtәlif tәcrübәlәr aparılır.
Fizika, kimya, biologiya elmlәrinin inteq -
ra 
siyasından yeni elm sahәsi – molekulyar
bio lo giya  yaranmışdır. Mәhz bu elmlәrin in -
te q ra si yası  sayәsindә  mәlum  olmuşdur  ki,
can lı vә cansız alәmdә gedәn fiziki vә kim -
yәvi proseslәr eyni deyildir. Çünki canlı alәm
özünәmәxsus xüsusiyyәtlәri ilә, mәsәlәn,
mad 
dәlәr mübadilәsinin (metabo 
lizm) baş
ver mәsi ilә cansız alәmdәn fәrqlәnir.
Molekulyar biologiya sübut etmişdir ki,
hәm canlı, hәm dә cansız alәm eyni kimyәvi
elementlәrdәn tәşkil olunmuşdur. Maddәlәr
mü 
badilәsi prosesindә bioloji proseslәr baş
verәrәk nәticәdә istilik vә kimyәvi enerji ya -
ra nır. Bu mәlumatlardan bir daha aydın olur
ki, tәbiәt elmlәrinin inkişafı, genişlәn mәsi vә
yaranması inteqrasiyanın mәhsuludur.
Biologiya fәnnini tәdris edәrkәn mәn an -
caq qanun vә anlayışları şagirdlәrә öyrәt mәk -
lә kifayәtlәnmirәm, onların diqqәti 
ni fәn 
lәr
ara 
sında olan әlaqәyә, o cümlәdәn ekoloji
mә  sә lәlәrә dә cәlb etmәyә çalışıram. Bildi yi -
miz kimi, ekologiya canlı vә cansız tәbiәtin
qar şılıqlı münasibәtini öyrәnәn elm sahәsidir.
Bәşәriyyәtin müasir yaşayışını ekologiyasız
tәsәvvür etmәk mümkün deyildir. Hәmçinin
ekoloji problemlәrin hәlli yollarını da biolo -
gi 
yasız hәyata keçirmәk mümkün deyildir.
Bu radan bir daha göründüyü kimi, şagirdlәrin
möhkәm vә keyfiyyәtli biliyә malik olmala -
rında fәnlәrarası әlaqә böyük rol oynayır.
Biologiya dәrslәrindә, hәmçinin inteqra -
tiv xarekterli bioloji mәsәlәlәrin dә mühüm
rolu vardır. Əgәr biologiya müәllimlәri dәrs -
lәr dә bioloji mәsәlәlәr tәrtib edәrәk onların
hәl linә nail olarlarsa, bu zaman şagirdlәrә ve -
ri lәn inteqrativ biliklәr daha mәzmunlu vә da -

---