L. F. Mahmudova RƏYÇİLƏR; I e. d., prof. D.Ə. Vəliyev dos. A. Y. Yəhyayeva Məmmədova Ş. S., Əmiraslanova N. T. Müasir iqtisadi nəzəriyyələr. Dərs
Yüklə 8,38 Kb. Pdf görüntüsü
|
İ.Şumpeter təsəiTüfatın iıikişafında banklann xüsusi rolunu qeyd edir. İqtisadi}'yatm tsiklik inkişafını İ.Şumpeter novatorluqla da əlaqələndirir. O, özünün “İqtisadi tsikillər” (1939) kitabında çalışırdı ki, üç tipli olan tsikillər arasındakı əlaqələri aydınlaşdırsın. O, tsikillərə belə yanaşırdı: uzunmüddətli (Kondratyev), klassik (Jyuqlar) və qısamüddətli tsikillər (Kitçina). Onun fikrincə bütün bu tsikillər yeni qaydalarla, yəni yeni texnikanm tətbiqi ilə əlaqədardırlar. 1942-ci ildə Şumpetcrin “Kapitalizm, sosializm və demok- ratiya”kitabı çapdan çıxır. Bu kitab kapitalizmin tarixi taleyini özündə əks etdirən bir əsərdir. Eyni zamanda bu kitab onun tədqiqatlarının məntiqi ümumiləşdirilməsidir. 6.5. İnstitusionalizmdə inhisarçı rəqabət nəzəriyyəsi Bu nəzəriyyə inhisarçı bazar sisteminin mahiyyətini, onun məzmununu və struktumnu öyrənən konsepsiyadır. İnhisarçı bazar rəqabəti nəzəriyyəsinin ABŞ institusionalizminin görkəmli nümayəndəsi E.Çemberiin ötən əsrin 30-cu illərin əvvəllərində yaratmış və Qərbi Avropa iqtisadçıları bu konsepsiyanı inkişaf etdirmişlər. İnhisarçı rəqabət problemini siyasi iqtisad elminin müxtəlif cərəyanlarının nümayəndələri: N.Kaldor (Böyük Britaniya), C.Neyman, O.Morgenşlern, R.Triffın, U.Folner, R.Dorfnian, R.Kyuin (ABŞ) daha da inkişaf etdimişlər. İnhisarçı rəqabət nəzəriyyəsinin anlayış və kateqoriyalar si.stemi müasir kapitalist bazar rəqabətinin ünsürləri ilə inhisarlann ünsürlərinin çulğalaşması ideyalan əsasında təşəkkül tapmışdır. Bu nəzəriyyənin məqsədi fiımaların bazar strategiyasına xidmət etmək və firmaları yüksək mənfəət əldə 82 etməsinə yönəltməkdir. Qeyd edək ki, inhisarlar haqqında əhəmiyyətli nəzəriyyəni Böyük Britaniya alimi A.Marşall yaratmışdı. O, siyasi iqtisadda Kembric məktəbinin əsasını qoymuşdu və müxtəlif vəzifələrdə işləmişdi. A.Marşall özünün “Siyasi iqtisadın prinsipləri” (1890) kitabı ilə məhşurlaşır və bu kitab İngiltərə məktəblərində dərslik kimi tədris edilmişdir. Siyasi iqtisadın bir çox problemləri ilə yanaşı A.Marşall inhisarları da öyrənmişdir. XIX - əsrin ikinci yansında yaranmış şərait ilə əlaqədar olaraq o, “xalis” ticarət - sənaye inhisarlannı və azad rəqabəti təhlil etmişdir. İnhisar rəqabəti nəzəriyyəçilərinin diqqət mərkəzində korporasiyalar üçün praktiki cəhətdən mühüm olan mübadilə probleminin inkişafı dururdu. Bu nəzəriyyənin məqsədi, yəni əsas tədqiqat obyekti bazarla istehsal inhisarlarının fəaliyyəti arasında olan qarşılıqlı əlaqələrin optimallaşdınİmasını, kütləvi surətdə ixtisaslaşmış məhsul istehsal edənlərin arasında olan rəqabət münasibətlərini öyrənmək idi. İnhisarçı bazar rəqabəti nəzəriyyəçiləri inhisar qiymətini belə izah edirdilər: inhisar qiyməti elə bir qiymətdir ki, bu qiymət inhisarlara “yüksək” mənfəət gətirir. Əldə edilən bu adi yüksək mənfəət istifadə olunmayan istehsal gücündən asılı olmayaraq tətbiq olunan bütün artıq kapitalın əsasında yaradılır. ABŞ-ın məşhur iqtisadçı alimi E.Çemberlinin fikrincə, məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşdırılmış hətta, kiçik finnalar belə inhisarçıdılar. Deməli, həm iri inhisarları, həm də təsadüfən yaranmış xırda istehsalçıları E.Çemberlin inhisarçı adlandırır. İnhisarçı rəqabət nəzəriyyəsinin əsasını son faydalılıq və istahsal xərcləri nəzəriyyəsi təşkil edir. Mənfəətin orta mənfəət və inhisar mənfəəti formasında bölüşdürülməsini bu 83 nəzəriyyənin nümayəndələri, xüsusilə E.Çcmbcrlin bazarla əlaqələndirir. E.Çemberlinə görə mənfəətin yaranması və bölüşdürülməsi qanunu, əmək haqqı, renta inhisar şəraitində (xalis rəqabət ilə müqayisədə) tamam başqa məna daşıyır. Belə bir ideya əsasında E.Çembcrlin inhisar istismarım qəbul etmir, yəni inhisarçılıq şəraitində istismar olmur. 6,6. İnstitusional-sosioloji baxışlarda C.Robinsonun və U.Rostounun yeri XX əsrin 20-30-cu illərində siyasi iqtisad elmində müxtəlif nəzəri və əməli istiqamətlər yaranmışdır. Bu nəzəriyyələrdən biri də qeyri təkmil rəqabət nəzəriyyəsi idi. Qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəsi bazarı öyrənir, bazarda inhisarların hökmranlığını qəbul edir, onlann bazar qiymətlərinin fonnalaşmasında rolunu təhlil edir və xırda mülkiyyətçiliyi müdafiə edirdi. C.Robinson inhisar qiyməti nəzəriyyəsini işləyib hazırladı. Qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəsinə görə qiymətlərin qalxması hesabına inhisar mənfəətinin əldə edilməsi bir neçə xırda firmanın olmasını tələb edir və bu fırmalarm arasında razılığın olması zəruridir. Bu firmalar eyni zamanda məcmu kapitaldan təcrid olunmalıdırlar. İnhisarların mənfəəti bərabər mənfəətlərdən fərqli olmalıdır və orta mənfəət normasını ötməlidir. C.Robinson göstərirdi ki, inhisarlar “sosial ədalətsizlik” təmayülü yaradılır, yəni həddən artıq istehsal amilləri istismar olunur. Məhsul istehsalı vahidi artdıqca istehsal amilləri - əmək, kapital və torpaq istismara daha çox məruz qalırlar. İnhisarçılann seriyalı istehsalı artdıqca istehsal amilləri üzərində qiymətlər qalxır, istehsal xərcləri azalır və kompaniyalar orta mənfəətdən Yüklə 8,38 Kb. Dostları ilə paylaş:
|