L. F. Mahmudova RƏYÇİLƏR; I e. d., prof. D.Ə. Vəliyev dos. A. Y. Yəhyayeva Məmmədova Ş. S., Əmiraslanova N. T. Müasir iqtisadi nəzəriyyələr. Dərs
Yüklə 8,38 Kb. Pdf görüntüsü
|
İnstitusionalizmin nümayəndələri kapitalizmin iqtisadi qanunlarının mahiyyətini açmadan, müxtəlif sosial hadisələri sistemləşdirərək bu sosial hadisə və prosesləri “institusiya” adlandırmışlar. İnstitusionalizm termini bu məktəbin nümayəndələri üçün mərkəzi kateqoriya idi və onun nümayəndələri bütün hadisə və proseslərə sosial anlayış nöqtcyi - nəzərindən yanaşırdılar. İnstitusionalizm kapitalizmi yeni şəraitə - inhisarçıhğa uyğunlaşdıran bir vasitə kimi fəaliyyət göstərirdi. Göstərdiyimiz dövrdə kapitalizm cəmiyyətində yeni tarixi şərait yaranmışdı; istehsalın kapitalistcəsinə ictimailləşdirilməsi dərinləşirdi, inhisarçılıq artırdı, mülkiyyət dövlətləşdirilirdi, yəni mülkiyyət münasibətlərinə dövlət daha çox nüfuz edirdi. Belə bir şəraitdə iqtisad elminə olan tələb artırdı. Digər tərəfdən isə “təkmil rəqabət” və “ bazar müvazinəti” konsepsiyası arxa plana çəkilirdi, burjua dövləti də iqtisadi sahələrdə olan nüfuzunu daha da gücləndirirdi. Bu kateqoriyaları institusionalizmin nümayəndələri aşağıdakı kimi izah edildilər: sosial hadisələr həm bazis, həm də üstqurum xarakteri daşıyırlar. Onlar buraya vergiləri və ailələri, dövləti və həmkarlar ittifaqlarını, rəqabəti və inhisarları, xüsusi mülkiyyəti və maliyyə sistemini və s. daxil edirdilər. Digər tərəfdən, institusionalizmin nümayəndələri iddia edirdilər ki, sosial hadisələrin əsasını müxtəlif formalı psixoloji, hüquqi, etnik, texniki və digər münasibətlər təşkil edir. İnstitusionalizmin görkəmli nümayəndəsi olan Hamilton yazırdı ki, institusiya ictimai qrupların adət və ənənələrini yazmaq üçün ən gözəl simvoldur. Təfəkkürün dərk etdiyi bu hadisələr və proseslər (sosial amillər) sosial qnjplann adət və ənənələrini əks etdirmək məqsədilə istifadə edilən ən yaxşı üsuldur. 73 İnstitusionalizm iqtisadi proseslərin vahid bir tərəfim vermir. Veblen isə bir iqtisadi əsasın insanlarm psixologiyası olduğunu iddia edir. Veblen bunu təkcə insanların psixologiyası ilə məhdudlaşdırmayıb, buraya bioloji və antropoloji amilləri də daxil edir. Mitçell isə iqtisadi proseslərin əsasını müəyyən qrup insanların qeyri — iqtisadi amillərində axtarır. R.Eli bu mənbəyi etikada, Helbreyt isə texnikada axtarır. Helbreyt praktiki miəsələləri həll etmək üçün texnikanın sistematik şəkildə tətbiqini əsas götürür. Real həyatda institusionalazmin metodologiyası “sosial psixologiya” nın metodologiyasına əsaslanır. İnstitusionalizm sosial - iqtisadi hadisələrin izahında Avstriya siyasi iqtisad məktəbindən fərqli olaraq fərdi “psixologiyadan” deyil, qrupların “psixologiyasından” çıxış edirdilər. Bununla da institu- sionalistlər burjua siyasi iqtisadını xüsusi fərdi sahibkarlığa istiqamətləndirirlər. Bu o deməkdir ki, institusionalistlər inhisar birliklərini və dövlət - inhisarçı kapitalizmi müdafiə edir. İqtisadi proseslərə “sosial psixologiya” nöqteyi - nəzərindən yanaşan institusionalistlər iqtisadi həyatın müəyyən hadisələrini öyrənməklə marjinalistlərin metodologiyasını tədqiqat obyektindən çıxarmışdılar. İnstitusionalizmin metodologiyasının digər xüsusiy>'Əti də ondan ibarətdir ki, ictimai inkişaf formalarının inqilablar yolunu inkar etməklə təkamül inkişaf üsuluna üstünlük vermələridir. Bununla da institusionalizm burjua siyasi iqtisadma olan tarixi məktəbin varisləri və davamçılan kimi çıxış edirdilər. Bununla yanaşı institusionalistlər “Avstriya və tarixi məktəbin” metodologiyasından fərqli olaraq kapitalizmin XX əsrdə olan sosial - iqtisadi hadisə və proseslərini öyrəndilər. İnstitusionalistlər dövlət - inhisarçı kapitalizmi “inzibati kapitalizm” adlandırırdılar. Dövlətin iqtisadi həyata nüfuz etməsi 74 “irıstitusionalistlər” tərəfindən istehsal üzərində “sosial nəzarətin” tətbiq edilməsi kimi izah olunur, və ya institu- siorıalistlər bu prosesi nizamlanan iqtisadiy>'at adlandırırdılar. İnstitusionalizjnin nümayəndələri göstərirdilər ki, kapitalist iri inhisarlan əslində iri istehsaldır və bu iri istehsal sosial məqsədlər güdür. İnstitusionalizm dörd istiqamətdə inkişaf edirdi: 1) psixiki - bioloji istiqamət. Bu istiqamətin başında Veblen dururdu və onlar “sosial darvinizm” konsepsiyasını təbliğ edirdilər; 2) sosial - hüquq cərəyanı. Bu cərəyanın rəhbəri Kornmons idi; 3) emprik inkişaf. Emprizmin rəhbəri isə Amerika konyunkturşünaslıq məktəbinin görkəmli nümayəndəsi Mitçell idi; 4) sosioloji cərəyan. Bu cərəyanm nümayəndəsi Heibre}4 idi. İnstitusionalistlər iddia edirdilər ki, cəmiyyətdə gedən sosial dəyişikliklər texnikanın sosial-iqtisadi strukturda yaratdığı irəliləyişlərlə birbaşa əlaqədardır. M Ə İ TZ bu metodoloji prinsiplərə əsaslanan yeni nəzəriyyələr - sənaye cəmiyyəti, konvergensiya, sənayeləşdirmədən sonrakı cəmiyyətlər konsepsiyaları yaranmışdır. 6.2. İnstitusionaHzmin amerika məktəbi Amerika institusionalizminin ən görkəmli nümayəndələri T. Veblen, C. Kornmons və U.MitçelI olmuşlar. Veblen 1923-cü ildə özünün “Absenteist mülkiyyət və yeni dövrdə sahibkarlıq” (iştirak etməyən mülkiyyət) adlı sonuncu kitabını çap etdirir. Müəllif bu kitabda göstərir ki, tam şəkildə baxıla bilən mülkij'yət korporasiyalardadır, bu təsis fəaliyyəti daşıyır. Bu onlara imkan verir ki, yeni siyasət həyata keçirsinlər, istehsalı məhdudlaşdınnaqla qiymətləri maksimuma qaldırsınlar və süni olaraq əmtəə çatışmazlığı yaratsınlar. 75 Yüklə 8,38 Kb. Dostları ilə paylaş:
|