La disciplina del crimen raptus

 
148 
8,  51,  2:  si  tratta  di  CTh.  5,  9,  2  (
55
).  Rispetto  alla  costituzione  di 
Valentiniano  I,  questa  legge  si  sofferma  anche  sul  problema  della  prova 
dell’expositio:
 
l’unico mezzo concesso all’espositore per far valere i propri 
diritti  sull’esposto  consisteva  infatti  nell’affermare  che  l’abbandono  non 
era  dipeso  dalla  sua  volontà;  per  provare  ciò  non  era  insolito  che  si 
accusasse  di  rapimento  proprio  il  raccoglitore.  Per  tutelarsi  da  questa 
evenienza  il  raccoglitore  poteva  precostituire  una  prova  a  sua  favore:  a 
questo  proposito  l’imperatore  richiede  espressamente  una  testimonianza 
scritta  del  vescovo  che  attesti  che  il  terzo  abbia  raccolto  il  bambino 
abbandonato salvandolo da una morte certa (
56
). 
Passando  ora  al  diritto  della  compilazione,  il  Codex  repetitae 
praelectionis  dedica  all’esposizione  dei  neonati  il  titolo  51  del  libro  8, 
rubricato  De  infantibus  expositis  liberis  et  servis  et  de  his  qui  sanguinolentos 
emptos vel nutriendos acceperunt e contenente tre costituzioni in materia (
57
) 
di cui l’ultima emanata dallo stesso Giustiniano. 
 
CI.  8,  51,  3:  Imp.  Justinianus  A.  Demostheni  pp.  Sancimus  nemini 
licere, sive ab ingenuis genitoribus puer parvulus procreatus sive a libertina 
progenie  sive  servili  condicione  maculatus  expositus  sit,  eum  puerum  in 
                                                            
(
55
)  CTh.  5,  9,  2:  Impp.  Honor(ius)  et  Theod(osius)  AA.  Melitio  P(raefecto)  p(raetori)o. 
Nullum dominis vel patronis repetendi aditum relinquimus, si expositos quodammodo ad mortem 
voluntas  misericordiae  amica  collegerit  (nec  enim  dicere  suum  poterit,  quem  pereuntem 
contempsitit);  si  modo  testes  episcopalis  subscriptio  fuerit  subsecuta,  de  qua  nulla  penitus  ad 
securitatem possit esse cunctatio. Dat. XIV kal. April. Ravenna, Honorio IX. et Theodosio v. 
AA. conss. [412 Mart. 19]. 
(
56
) La somiglianza fra le due leggi induce a ritenere che la cancelleria giustinianea – nel 
formulare CI. 8, 51, 2 – abbia fuso insieme le disposizioni di Valentiniano con quelle di 
Onorio, creando così un unico provvedimento normativo. 
(
57
)  Con  CI.  8,  51,  1  Alessandro  Severo  sancisce  il  principio  secondo  cui  il  dominus 
conserva  il  diritto  di  proprietà  sullo  schiavo  che  è  stato  esposto  a  sua  insaputa  o 
addirittura contro la sua volontà. CI. 8, 51, 1: Imp. Alexander Severus A. Claudio. Si invito 
vel ignorante te partus ancillae vel adscripticiae tuae expositus est, repetere eum non prohiberis. 
sed restitutio eius, si non a fure vindicaveris, ita fiet, ut, si qua in alendo eo vel forte ad discendum 
artificium  iuste  consumpta  fuerint,  restitueris.  Pp.  III  k.  Iun.  Iuliano  et  Crispino  conss.  [a. 
224]. CI. 8, 51, 2, come già visto, prevede per gli espositori dei figli una pena e per quelli 
di schiavi la perdita del diritto di proprietà (per il testo si rimanda a nota 52). 

---

 
149 
suum  dominium  vindicare  sive  nomine  dominii  sive  adscripticiae  sive 
colonariae  condicionis:  sed  neque  his,  qui  eos  nutriendos  sustulerunt, 
licentiam  concedi  penitus  (cum  quadam  distinctione)  eos  tollere  et 
educationem eorum procurare, sive masculi sint sive feminae, ut eos vel loco 
libertorum vel loco servorum aut colonorum aut adscripticiorum habeant. 1 
Sed  nullo  discrimine  habito  hi,  qui  ab  huiusmodi  hominibus  educati  sunt, 
liberi  et  ingenui  appareant  et  sibi  adquirant  et  in  posteritatem  suam  vel 
extraneos  heredes  omnia  quae  habuerint,  quomodo  voluerint,  transmittant, 
nulla  macula  vel  servitutis  vel  adscripticiae  aut  colonariae  condicionis 
imbuti: nec quasi patronatus iura in rebus eorum his qui eos susceperunt vel 
susceperint praetendere concedi, sed in omnem terram, quae romanae dicioni 
supposita est, haec obtinere. 2 Neque enim oportet eos, qui ab initio infantes 
abegerunt et mortis forte spem circa eos habuerunt, incertos constitutos, si 
qui  eos  susceperunt,  hos  iterum  ad  se  revocare  conari  et  servili  necessitati 
subiugare:  neque  hi,  qui  eos  pietatis  ratione  suadente  sustulerunt,  ferendi 
sunt denuo suam mutantes sententiam et in servitutem eos retrahentes, licet 
ab initio huiusmodi cogitationem habentes ad hoc prosiluerint, ne videantur 
quasi  mercimonio  contracto  ita  pietatis  officium  gerere.  3  Haec 
conservantibus  tam  viris  clarissimis  praesidibus  provinciarum  quam  viris 
religiosissimis  episcopis  nec  non  officiis  praesidalibus  et  patribus  et 
defensoribus  civitatum  et  omni  civili  auxilio.  D.  XV  k.  Oct.  Chalcedone 
Decio vc. cons. [a. 529].  
 
CI.  8,  51,  3  (
58
)  offre  numerosi  spunti  di  novità,  innanzitutto  perché 
interessa tutti gli esposti, sia ingenui, sia libertini, sia di condizione servile. 
Con  questa  legge  la  cancelleria  giustinianea  da  una  parte  priva  di  ogni 
                                                            
(
58
) Il contenuto è riportato in forma abbreviata nella costituzione CI. 1, 4, 24: Imperator 
Justinianus  A.  Demostheni  pp.  Nemini  licere  volumus,  sive  ab  ingenuis  genitoribus  puer 
parvulus  procreatus  sive  a  libertina  progenie  sive  servili  condicione  maculatus  eitus  sit,  eum 
puerum  in  suum  dominium  vindicare  sive  nomine  dominii  sive  adscripticiae  sive  colonariae 
condicionis:  sed  neque  his,  qui  eos  nutriendos  sustulerunt,  licentiam  concedi  penitus  (cum 
quadam  distinctione)  eos  tollere:  sed  nullo  discrimine  habito  ii,  qui  ab  huiusmodi  hominibus 
educati vel nutriti vel aucti sunt, liberi et ingenui appareant et sibi adquirant et in posteritatem 
suam  vel  extraneos  heredes  omnia  quae  habuerint,  quo  modo  voluerint,  transmittant.  haec 
observantibus  non  solum  praesidibus  provinciarum,  sed  etiam  viris  religiosissimis  episcopis.  D. 
XV k. Oct. Chalcedone Decio vc. cons. [a. 529] 

---