Layihə International Alert və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli naminə Avropa
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
21
adi cinayətkar sayır. Amma məğlubiyyət siyasi qələbə ilə nəticələndi: aclıq aksiyası müddətində etirazçılardan biri respublikaçı Bobbi Sendz Britaniya parlamentinə deputat seçildi. Bobbi Sendz öz kürsüsünə elə də otura bilmədi, yaxın zamanda digər məhbuslar kimi aclığa son verməyərək dünyasını dəyişdi. Bunların nəticəsində IRA bütün dünyada insanların gözündə çox sayda günahsızın ölümünə səbəb olmuş terrorçu təşkilatdan imperializmlə mübarizə rəmzinə çevrildi. Aclıq aksiyasının doğurduğu səs-küy IRA rəhbərliyinə göstərdi ki, siyasi mübarizə zorakılıqdan daha effektiv ola bilər. Əlbəttə, silahlı mübarizədən siyasi arenaya keçmək asan deyildi. IRA tərəfdarları strateji dəyişiklikləri qəbul etməyə, bu da təşkilat daxilində növbəti parçalanmalara səbəb ola bilərdi. IRA tarixində əvvəllər də parçalanmalar olmuşdu. Bu isə öz növbəsində yenidən zorakılığa gətirib çıxarardı. IRA-nın atəşkəs elan etdiyi vaxtdan Müqəddəs Cümə Sazişinə qədər çox vaxt keçmişdi, bu müddətdə atəşkəs dəfələrlə pozulmuşdu. Amma IRA-nın növbəti parçalanması baş tutmadı və təşkilatın əksər tərəfdaşı zorakılıqdan imtinanı qəbul etdi. Düzdür, bu gün IRA-dan qopmuş terrorçu üsullardan imtina etməmiş qruplar var, amma onlar marginal xarakter daşıyır. Sülh prosesinin müvəffəqiyyətində loyalların hərbləşdirilmiş təşkilatlarının öz mövqeyini dəyişməsi də böyük rol oynadı. Münaqişə illərində bir çox loyalist yaraqlı həbsə düşmüşdü. Onlardan bəziləri məhbəsə gənc yaşında atılmışdı, çıxanda isə artıq təcrübə ilə müdrikləşmişdilər və problemin sülh yolu ilə həll edilməli olduğuna böyük əminlikləri vardı. Öz düşüncəsilə uğrunda “döyüşdükləri” Birləşmiş Krallığın onlarla cani kimi davranması əksəriyyətini yunionizmin siyasi doqmalarını tənqidi yanaşma ilə yenidən dəyərləndirməyə məcbur etdi. Eyni zamanda məhbəsdə keçirdikləri illər onlara loyallar arasında mənəvi nüfuz qazandırmışdı və zəiflik, satqınlıq kimi ittihamlara qarşı dayanıqlı etmişdi. Danışıqlar dövründə İen Peysli keçirdiyi mətbuat konfransında loyalların liderini hədsiz güzəştçilikdə günahlandıranda, keçmiş məhbus olan bir neçə loyal onun sözünü kəsib “Sən bizi hara aparırsan, İen? Sənin nömrən hanı, İen” - deyə qışqırmağa başlamışdılar. Bununla da İen Peyslinin onlardan fərqli olaraq heç vaxt silahlı toqquşmalarda iştirak etmədiyinə, məhbəsdə olmadığına və buna görə də şəxsi məhbus nömrəsi ilə qürurlana bilmədiyinə eyham vururdular. Bütün bunlar dərhal mass- mediada tirajlandı və sülh prosesini qəbul etməyən yunionistlər üçün fəlakət effektli piar oldu 11 .
Nəticədə dəfələrlə pozulmaq təhlükəsilə üz-üzə qalan sülh prosesi Müqəddəs Cümə Sazişinin (həm də Belfast Sazişi kimi tanınır) bağlanması ilə yekunlaşdı. Sazişdə bir çox məsələlər üzrə “yaradıcı ikimənalılıq” (creative ambiguity) saxlanılmışdı, bu da tərəflərə imkan verirdi ki, öz icmalarında razılaşmaların dəstəklənməsi məsələsini asanlaşdırsınlar. Bəzi məsələlər üzrə razılıq əldə etmək mümkün olmadı və həmin məsələləri gələcəyin öhdəsinə buraxmaq qərara alındı. Bütün bunlara baxmayaraq, İen Peyslinin DYP-i sazişi qəbul etmədi və protestantlar arasında ona müxalifət yaratdı. Katoliklər əsasən sənəddən razı qalmışdılar, amma yenə də Şinn Feyn razılaşmanı dəstəkləməkdə təmkin nümayiş etdirirdi. Sazişin şərtlərinə əsasən, Şimali İrlandiyanın müştərək idarə edilməsi tətbiq olunmağa başladı. İcra Hakimiyyətinin başında baş nazir və onun müavini dayanır, hakimiyyət kürsülərində isə yerlər Qanunverici Assambleyaya proporsional sistemlə keçirilmiş seçkilərdə ən çox səs toplayan partiyalar arasında bölüşdürülür. Beləliklə də, hakimiyyətdə hər iki icmanın nümayəndələrinin təmsil olunması təmin edilir. Ən vacib məsələlər üzrə səsvermə icmalar arasında konsensus prinsipinə əsasən keçirilməlidir. Yəni qərarın qəbul edilməsi üçün ayrı-ayrılıqda hər iki icma daxilindəki çoxluq nəzərə alınmalıdır. Bu, faktiki olaraq idarəetmə məsuliyyətinin yunionistlər və katoliklər arasında bölünməsi deməkdir. Həmçinin əsasən konsultativ funksiya daşıyan, İrlandiyanın iki hissəsi arasında və onlarla London arasında kommunikasiya yaratmalı olan digər orqanlar da yaradıldı. Artıq dediyimiz kimi, Sanninqdeyl Sazişinin uğursuzluğunun səbəblərindən biri seçicilərin dəstəyini
11 F. Cochrane, p. 181-182. 22
qazana bilməməsindən ibarət idi. Bu dəfə tarixin dərsləri nəzərə alınmışdı və referendum keçirmək qərarına gəlinmişdi. Üstəlik referendum adanın hər iki hissəsində keçirilməli idi: Şimalda referendum mövzusu sazişlərin özü idi, Cənubda isə İrlandiya Konstitusiyasına Şimali İrlandiyaya qarşı ərazi iddialarını ləğv edən dəyişikliklərin edilməsi. Şimali İrlandiyada vətəndaş cəmiyyəti referendumu dəstəkləyən kampaniya təşkil elədi ki, bu da onun uğrunda böyük rol oynadı. Belfast Sazişi 81% seçici iştirakıyla keçən referendumda 71% lehinə səs qazandı 12 . Siyasi partiyaların, yumşaq desək, sazişi fəal şəkildə dəstəkləmədiyini nəzərə alsaq, bu yekun məhz vətəndaş cəmiyyətinin səylərinin nəticəsi idi. Bununla belə, referendumun nəticələri müəyyən qədər narahatlıq doğururdu. Sosial araşdırmaların nəticəsinə görə, katoliklərin, demək olar ki, 99%-i sazişi dəstəklədiyi halda, protestantlar arasında çoxluq daha az təsirliydi - 57% 13
2003-cü ildə keçirilən seçkilərdə onun partiyası məğlub olmuşdu: protestantların çoxu sazişin əleyhinə çıxan Peyslinin DYP-na səs vermişdi. Koalisiya kabinetinin yaradılması ilə bağlı DYP və Şinn Feyn arasında aparılan danışıqlar nəticə vermirdi. Elə bil ki tarix təkrarlanırdı. Amma Şimali İrlandiyada vəziyyətin dinamikası dəyişdi. Nəticədə 2006-cı ildə Sent- Endryusda razılaşma imzalandı. Bu razılaşma nəinki Şinn Feyn və DYP-nin daxil olduğu yeni kabinetin yaradılmasına imkan verdi, hətta Belfast Sazişinin üstündən ötdüyü məsələləri (misal üçün, Şimali İrlandiyada polis islahatları məsələsini) həll etdi. Yunionist siyasətçilər arasında ən güzəşt tanımayan Peyslinin (onun ən məşhur şüarı “Olster “yox” deyir” sözləri idi) Şinn Feynlə hakimiyyəti bölüşməyə razı olması çoxlarını təəccübləndirmişdi. Amma reallıq məhz bu cür idi: yeni hökumətə vaxtilə nəinki kəskin düşmən olmuş, hətta bir-birilə münaqişədə olan iki ideologiyanın rəmzləri sayılan iki nəfər rəhbərlik edirdi: yunionist İen Peysli və respubliksçı Martin Makqinness (çox çəkmədən yaşlı Peyslini bu kürsüdə onunla eyni partiyadan olan Piter Robinson əvəz elədi). Ümumilikdə sülh sazişlərində Şimali İrlandiyada bütün tərəflər uddular. Amma əgər sırf siyasi nəticələr haqda danışsaq, bəzi siyasi qüvvələr üçün saziş acı nəticələr verdi. Katolik seçicilər sülhün əldə edilməsində SDLP və Xyumun səylərini gözlənildiyi qədər yüksək dəyərləndirmədilər. Artıq 2001-ci il seçkilərində Şinn Feynin böyük populyarlıq əldə etdiyi məlum oldu. Hətta onun IRA ilə bəlli əlaqəsi də buna mane olmamışdı, üstəlik bəlkə də kömək etmişdi. Gördüyümüz kimi, Trimblın partiyası daha radikal DYP tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldı. Beləliklə, hər iki icmada mülayim partiya mövqeyini daha radikal partiyaya təslim etdi. Hətta Trimbl və Xyumun layiq görüldükləri Nobel Sülh Mükafatı da köməklərinə gəlmədi. Üstəlik əgər katolik icmasının seçimini IRA-nın sülhə meylli siyasi mübarizəyə keçməsini dəstəkləməsi kimi qiymətləndirmək mümkündüsə, DYP-nin elektoral müvəffəqiyyəti radikal mövqeyinin daha da kəskinləşməsi ilə bağlıdı (partiya radikallığından ancaq seçkilərdən sonra imtina elədi). Bütün bunlar ondan xəbər verir ki, sülh prosesində iştirak güzəştə gedənlər üçün ciddi siyasi risklə müşaiyət olunur: seçicilər çox vaxt siyasətçiləri mülayimliyə görə cəzalandırıb, radikallığa görə mükafatlandırır. Buna görə də sülh sazişinin siyasi taleyinin bu və ya digər siyasətçi, ya partiyanın siyasi aqibətilə mümkün qədər bağlı olmaması vacibdir. Və məhz buna görə də sülh təşəbbüslərinin vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən dəstəklənməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Şimali İrlandiya təcrübəsindən öyrənilməsi vacib olan dərslərdən biri də budur.
12 Yenə orada, s. 198. 13 Yenə orada, s. 201. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|