Layihə International Alert və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli naminə Avropa
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
26
siyasi yolla nizamlanması prosesinin əsasını qoyan Belfast Sazişinin (Müqəddəs Cümə sazişinin) imzalanması ilə nəticələndi. Bu məqalədə Britaniya və İrlandiya hökumətlərinin, eləcə də Avropa İttifaqı (Aİ) və ABŞ-ın timsalında xarici aktorların Şimali İrlandiya münaqişəsinin nizamlanmasına verdiyi töhfələr nəzərdən keçirilmişdir. Danışıqlar prosesində Britaniya və İrlandiya hökumətlərinin qarşılıqlı fəaliyyəti 1972-ci ilə qədər Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallıq tərəfindən 1920-ci il İrlandiya hökumətinə dair Akt əsasında idarə olunurdu 18 . Region senat və icma palatasından ibarət yerli parlamentə (Stormont) malik idi, Britaniya monarxı isə burada qubernatorla təmsil olunurdu. Şimali İrlandiyanın protestant əhalisi cəmiyyətdə daha böyük siyasi gücə sahib idi, çünki katolik icmasının nümayəndələri legitim saymadıqları seçki orqanlarının işində iştirak etmirdilər. Yunionistlər Parlamentdə və yerli hökumətdə, həmçinin Şimali İrlandiyanın məhkəmə sistemində, yerli polis qüvvələrinin tərkibində üstünlük təşkil edirdilər (The Royal Ulster Constabulary (RUC) və Ulster Special Constabulary («B-Specials»)). Amma özünü bütünlükdə İrlandiya adasında azlıqda hiss edən, katoliklər tərəfindən assimilyasiyaya uğramaqdan və İrlandiya Respublikasının irrendentizm iddialarından çəkinən protestant əhali sosial-siyasi, iqtisadi, təhsil və s. sahələrdə katolik azlığına qarşı ayrı-seçkiliyə yol verirdi. Tədriən bu vəziyyət millətçilərin narazılığını artırırdı. 1967-ci ildə “Şimali İrlandiyada Vətəndaş Haqlarının Müdafiəsi Assosiasiyası” katolik hərəkatının fəalları bir sıra nümayişlər keçirdilər, onların əsas tələbləri katolik və protestantların bərabər vətəndaş haqları ilə təmin olunmasından ibarət idi. Bu aksiyalar öz növbəsində protestantların cavab olaraq küçə yürüşləri keçirməsinə səbəb oldu. “Mitinqlər və əks-mitinqlər məhdud miqyasda zorakılıq doğururdu və toqquşmalara hər iki icmanın ən döyüşkən əhvallı təbəqələri qarışırdı. Vəziyyəti nəzarət altına almaq istəyən polis və onun ehtiyat qüvvəsi «B-Specials» qərəzsizlik nümayiş etdirə bilmirdilər. Əsasən protestantlardan ibarət olduqları üçün yunionistlərə qarşı daha anlayışla davranır, vətəndaş haqları uğrunda kampaniya iştirakçılarına qarşı isə sərt münasibət göstərirdilər” 19 . Yaranmış vəziyyətin öhdəsindən gəlmək üçün yerli hökumət Britaniya hökumətinə müraciət etməyə məcbur oldu və nəticədə,1969-cu ilin avqustunda Şimali İrlandiyaya nizami ordu hissələri yeridildi. 1970-ci ildən etibarən Britaniya Ordusunun əsasən protestantlardan ibarət Olsterin Müdafiə Alayı (The Ulster Defence Regiment (UDR)) yerli polisin ehtiyat qüvvələrini («B-Specials») əvəz etdi. Lakin ordunun yeridilməsi münaqişənin eskalasiyasına və konfessiyalararası düşmənçiliyin daha da kəskinləşməsinə səbəb oldu.
18 Government of Ireland Act, 23 December 1920. 10 & 11 George 5 Ch. 67. URL: http://www.bailii.org/nie/legis/num_act/1920/192000067.html
19 Tarazlıq axtarışında.Şimali İrlandiyada sülh prosesi. Accord.ConciliationResources, 1999, № 8, с. 23.URL: http://www.c-r.org/sites/c-r.org/files/08_Northern%20Ireland_1999_RUS_F.pdf
20
27
Loyalistlər isə hesab edirdilər ki, "dövlətin fövqəladə səlahiyyətlərə malik olmasına və mülki əhaliyə qarşı ordu hissələrindən istifadə etməsinə” 21 baxmayaraq, qanunvericilik çərçivəsini aşmalı və özünümüdafiə dəstələri yaratmalıdırlar. Öz növbəsində İrlandiya Respublikası Ordusunun (IRA) daxilində baş vermiş parçalanma Şimali İrlandiyada vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı və bu təşkilatın daxilində Müvəqqəti IRA adı altında yeni, daha sərt qanadın formalaşmasına səbəb oldu. Bu qanad Şimali İrlandiya ərazisində Britaniya qoşunlarına qarşı partizan müharibəsi aparmağa başladı. 1971-ci ilin avqustunda Britaniya hakimiyyətinin tətbiq etdiyi istintaqsız, məhkəməsiz kütləvi cəzalandırmalara, həmçinin Britaniya Ordusunun və yerli polisin heç bir əsas olmadan güc tətbiq etməsinə cavab olaraq, həm Şimali İrlandiyanın katolik azlığı, həm də İrlandiya Respublikasının mülki əhalisi tərəfindən IRA-nın fəaliyyəti dəstəklənməyə başlandı. 1972-ci il 30 yanvarda “Qanlı Bazar” günü (Bloody Sunday) 22
Assosiasiyası”nın təşkil etdiyi marşa gələn yerli əhalinin güllələnməsindən və bunun nəticəsində 14 nəfər dinc nümayişçinin vəfatından sonra IRA və Britaniyanın nizami qoşunları arasında qarşıdurma daha da kəskinləşdi. Vəziyyətin mürəkkəbliyini anlayan və Stormont parlamentinin fəaliyyətsizliyini nəzərə alan Edvard Xit hökuməti onun işini müvəqqəti dayandırıb, qanunverici hakimiyyəti Britaniya parlamentinə, icra hakimiyyətini isə Şimali İrlandiya üzrə dövlət katibinə təhvil vermək və 1972-ci ilin martından birbaşa idarəetmə rejimi tətbiq etmək məcburiyyətində qaldı. 1972-ci il martın 28-də Şimali İrlandiya parlamenti son iclasını keçirdi və Brayan Folkner hökuməti istefaya getdi. Yunionist hökumətlərin Şimali İrlandiyadakı əlli illik hakimiyyəti beləcə sona çatdı 23 . Britaniya hökuməti anlayırdı ki, böhranın qarşısını almaq üçün bir sıra siyasi addımlar atılmalıdır. Bu zaman İrlandiya hökumətinin vətəndaş və insan haqlarının lazımı səviyyədə qorunmasına dair tələbləri nəzərə alınmalı və eləcə də siyasi proseslərdə millətçilərin nümayəndələrinin iştirakına şərait yaratmaq üçün Şimali İrlandiyada qərarların qəbulu proseduru yenidən işlənməli idi 24 .
təşəbbüslərdə Britaniya hökuməti əsas diqqəti bir-birilə əlaqəli olan iki məqsədin əldə olunmasına yönəldirdi: a) həm yunionistlərin, həm millətçilərin təmsil oluna biləcəyi proporsional qaydada formalaşan Şimali İrlandiya hökumətinin yaradılması; b) millətçiliyi yatırmaq məqsədilə İrlandiya Respublikasının Şimali İrlandiyanın işlərində iştirakının təmin edilməsi (yəni “irland ölçüsü”). Amma real vəziyyət belə idi ki, ”yunionistlər ikinci məqsədə tam əhəmiyyət verməyərək müəyyən dərəcədə birinci məqsədlə razılaşa bilərdilər, millətçilər isə ikinci məqsədi nəzərə almadan birinci məqsədə böyük şübhəylə yanaşardılar” 25 .
yunionistlər çoxluq prinsipi ilə formalaşan Britaniya hökumət sistemini (yəni parlamentdə ən çox yer qazanan partiya hökuməti formalaşdırır) daha demokratik hesab edirdilər və istənilən digər sistemə qarşı çıxırdılar. Xüsusən də yunionistlər hökumətin proporsional təmsilçilik (yəni müxtəlif icmaları təmsil edən partiyaların cəlb
21 Yenə orada 22 İlkin istintaqın nəticələrinə görə, baş verənlərin məsuliyyəti nümayişçilərin üzərinə qoyulmuş, bu isə həlak olan və zərərçəkənlərin yaxınlarının etirazına səbəb olmuşdu. 12 il sürən (1998-2010) ikinci istintaqdan sonra nümayişçilərin güllələnməsinin qeyri-qanuni olaraq baş verildiyi etiraf edilmiş və 2010-cu il iyunun 15-də Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron dövlət adından “Qanlı Bazar gününə” görə rəsmi şəkildə üzr istəmişdir. 23 Northern Ireland Constitutional Convention – Background Information. URL: http://cain.ulst.ac.uk/events/convention/back.htm
24 S. Farren, p.159. 25 Northern Ireland. In Democracy and deep-rooted Conflict: Options for Negotiators, ed. by P. Harris and B. Reilly. Handbook Series, IDEA, 1998, p.126. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|