Layihə International Alert və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli naminə Avropa
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
Nəticələr və tövsiyələr Şimali İrlandiyada münaqişənin dinamikası digər regionlarda münaqişələrin transformasiyasının uğuruna yardım edə biləcək bir sıra amilləri müəyyən etməyə imkan verir:
edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Şimali İrlandiyada dünya və regionun super güclərinin maraqlarının toqquşması, demək olar ki, mövcud deyildi. Prosesdə super güc olaraq bircə ABŞ iştirak edirdi və o, münaqişənin həllində maraqli idi, özünün vasitəçi missiyasına ciddi yanaşırdı;
münaqişənin həll olmasına təsir edən vacib amillərdən biri də insan haqları, söz və vicdan azadlığı kimi demokratik mədəni və siyasi dəyərləri bölüşmək (ən azı nəzəriyyədə) idi. Əlbəttə ki, təcrübədə bütün tərəflər bu dəyərləri dəfələrlə tapdalayırdılar. Amma bütünlükdə Qərb və Avropanın demokratik ənənələrinə əsaslanan ümumi ideoloji sahə mövcud idi ki, bu da qarşıdurmanın müəyyən həddi aşmağına imkan vermirdi;
demokratik institutların mövcud olması münaqişənin həllinə öz töhfəsini verirdi: bu institutlarda təcrübədə öz icmaları qarşısında cavabdehlik daşıyan siyasətçilər çalışırdılar. Bu isə o demək idi ki, onlar özlərinin dar maraqlarını deyil, öz icmalarının maraqlarını təmsil edirdilər. Düzdür, onu da qeyd etmək lazımdır ki, Şimali İrlandiyada demokratik institutların fəaliyyəti Londondan birbaşa idarəetmə tətbiq ediləndən sonra məhdudlaşdı. Amma bu vəziyyət münaqişənin bütün aktorları tərəfindən müvəqqəti və anormal kimi qəbul edilirdi, onlardan hər biri özünəməxsus yollarla normal demokratik institutlara qayıdışa nail olmağa çalışırdılar (bunu fəqrli təsəvvür etsələr də) və öz icmaları ilə əlaqəni itirmirdilər. Bu ümumi mülahizələrdən başqa Şimali İrlandiyada sülh prosesinin icmalı istənilən digər sülh prosesi üçün faydalı ola biləcək bəzi tövsiyələr irəli sürməyə imkan verir:
münaqişə tərəfləri monolit görünə bilər, amma əslində hər bir tərəfin daxilində fərqli qavrayış və maraqlara sahib müxtəlif qruplar mövcud ola bilər. Bu cür unikal yanaşması olan müxtəlif qrupların mövcudluğunun tanınması sülh prosesinin uğur qazanmasının şərtidir;
tərəflər bir-birini klişe və stereotiplər çərçivəsində görməkdən vaz keçməlidirlər. Qarşı tərəfin motivasiyasını anlamaq lazımdır. Bu, həmin motivasiyanı haqlı qəbul etmək demək deyil, belə olsaydı, münaqişə olmazdı zatən. Amma qarşı tərəfin düşüncə tərzini anlamaq lazımdır ki, sülh prosesindəki vəzifələrini daha adekvat və real dəyərləndirə biləsən. Həmçinin onu da anlamaq vacibdir ki, motivasiya bir çox hallarda rasional hesaba deyil, mülahizələrə əsaslanır ki, bu da proqmatik nöqteyi-- nəzərdən “irrasional” görünə bilər;
bütün aktor və qrupların iştirakını təmin etmək üçün lazımdır. Amma inklüzivlik həmçinin sülh prosesi formatının çevikliyini nəzərdə tutur. Əgər bütün qrupların cəlb olunması sülh prosesi gedişatında problemlər doğurarsa (məsələn, Y qrupu iştirak etdiyi təqdirdə X qrupu danışıqlarda iştirakdan imtina edir), o zaman bu maneələri aşmaq üçün yollar tapılmalıdır. Bu cür mümkün həll yollarından biri müxtəlif səviyyələrdə paralel danışıqların aparılmasıdır;
sazişin demokratik legitimliyinin təminatı məqsədilə demokratik səsvermənin effektiv prosedurunu nəzərə almaq vacibdir. Təbiidir ki, demokratik legitimliyi olmayan sazış uzunömürlülük şansına sahib 24
ola bilməz. Konkret formalara referendumun müxtəlif növlərini aid etmək olar, amma alternativ vasitələr də mümkündür;
sazişin demokratik legitimliyinin təminatı mexanizmini işləyib hazırlayanda, onun bu sazişi imzalayan konkret siyasi qüvvələrin elektorial perspektivlərilə bağlı olmaması çox vacibdir. Şimali İrlandiya nümunəsindən göründüyü kimi, əhali sazişi bağlayan siyasi qüvvələri dəstəkləmədiyi halda, sazişin özünü dəstəkləyə bilər;
İrlandiyada baş tutan referendum misalında olduğu kimi: bağlanmış sazişin demokratik dəstəklənməsi proseduru həyata keçirildiyi mərhələdə. Və nəhayət, nəzərə almaq lazımdır ki, münaqişənin mahiyyətinə, onun tarixinə, ideal həll yoluna və s. dair müxtəlif yanaşmalar bir qayda olaraq uğurla nəticələnən sülh prosesindən sonra da qalır. Sülh prosesi münaqişənin müxtəlif tərəflərində mövcud olan fərqli reallıq ifadələri arasındakı toqquşmaları aradan qaldırmağa qadir deyil. Amma Şimali İrlandiya nümunəsindən göründüyü kimi, sülh prosesi keçmişə dair fərqli konsepsiyalar arasındakı toqquşmaların elə baxışlararası münaqişə mərhələsində qaldığı, zorakılıq və qarşıdurmalara gətirib çıxarmayan demokratik formatların formalaşmasına səbəb ola bilər.
25
2. Şimali İrlandiya münaqişəsinin nizamlanmasında rəsmi diplomatiyanın və xarici aktorların rolu
Giriş
Şimali İrlandiya münaqişəsi Avropanın uzunmüddətli etno-ərazi münaqişələrindən biri olaraq, on illiklər ərzində Böyük Britaniya və İrlandiya arasındakı münasibətlərdə sabitliyi pozmuşdur.. Məlum olduğu kimi, 1922-ci ilin dekabrında imzalananmış İngilis-İrland Sazişinə 14 əsasən, İrlandiya adasının cənubunda 26 qraflığı əhatə edən İrlandiya Azad Dövləti (The Irish Free State) yaradılmışdır. Bu zaman tarixi irland əyaləti olan Olsterin altı qraflığından (Antrim, Arma, Daun, Fermana, Londonderri (Derri) və Tiron) ibarət Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığın tərkibində qalmışdır. Əsas məqsədləri adanı vahid bir dövlətin tərkibində birləşdirmək olan Şimali İrlandiya millətçiləri bu qərarla razı olmayaraq, hesab edirdilər ki, İrlandiyanın parçalanması yalnız yunionistlərin (Birləşmiş Krallıqla ittifaqın saxlanmasını dəstəkləyən protestantlar) müdafiəsi üçün deyil, həm də Böyük Britaniyanın iqtisadi və strateji maraqlarının təminatı üçün həyata keçirilmişdir 15 . Onların iddiaları İrlandiya Respublikasının bütün sonrakı hökumətləri və əksər partiyaları tərəfindən dəstəklənmişdir. İrlandiya Respublikasının Böyük Britaniyaya qarşı irredentist (ərazi) iddiaları həmçinin 1937-ci il Konstitusiyasının ikinci və üçüncü maddələrində də öz əksini tapmışdı. Orada göstərilirdi ki, İrlandiya adası bütünlükdə vahid “milli ərazini” təşkil edir 16 . Digər tərəfdən, “İrlandiyanın parçalanması yunionistlər üçün də ən arzuolunan nəticə deyildi. Onlar İrlandiyanın Birləşmiş Krallığın tərkibində qalmasını istəyərdilər. Lakin ayrı bir İrlandiya dövlətinin yaradılması təqdirində onlar onun tərkibində qalmaq istəmirdilər” 17 . Beləliklə, növbəti illərdə yunionistlər bir tərəfdən Böyük Britaniyaya qarşı irredentist iddiaları ilə çıxış edən düşmən mövqeli İrlandiya dövlətindən, digər tərəfdən isə Şimali İrlandiyada katolik azlığını təmsil edən millətçi qonşularından ehtiyat edirdilər. Eyni zamanda protestantlar Britaniya hökumətinə etibar etmirdilər, onlar ehtimal edirdilər ki, lazım gələrsə Britaniya hökuməti bu icmanın maraqlarını qurban verə bilər. Londondakı mərkəzi hökumətə gəlincə, o, XX əsrin 80-ci illərinə qədər bu münaqişəni daxili məsələ kimi qəbul edir və onun nizamlanması istiqamətində birtərəfli addımlar atirdı. Yalnız 1985-ci il 15 noyabrda Xilsboroda İngilis-İrland sazişi imzalandıqdan sonra İrlandiya hökuməti Şimali İrlandiya məsələsində formal şəkildə məsləhətçi rolunda danışıqlar prosesinə cəlb edildi. Məlum olduğu kimi, təqribən 50 il müddətində latent formada cərəyan edən bu münaqişə XX əsrin 60-cı illərinin sonu - 70-ci illərinin əvvəllərində hərbi qarşıdurmanın açıq mərhələsinə keçdi. Tarixə “İğtişaşlar dönəmi” («The Troubles») adı ilə daxil olan bu mərhələ 30 il davam etdi və Şimali İrlandiyada münaqişənin
14 Excerpts of the Articles of Agreement for a Treaty between Great Britain and Ireland as signed in London, 6 December 1921, in Documents on Irish Foreign Policy Volume I, 1919-1922. URL: http://www.nationalarchives.ie/topics/anglo_irish/dfaexhib2.html
15
Caucasus International. Vol. 1, no. 1, Summer 2011, p.156. 16 Yenə orada; həmçinin bax Constitution of Ireland (1937), URL : http://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_Ireland_(original_text)
17 J. Powell, Great Hatred, little room. Making Peace in Northern Ireland, London: The Bodley Head, 2008, p.53. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|