Layihə International Alert və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli naminə Avropa
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
64
5. Şimali İrlandiyanın vətəndaş cəmiyyəti sülh axtarışında Əvəz Həsənov Şimali İrlandiya münaqişəsinin öyrənilməsi, münaqişə tərəfləri və münaqişəyə cəlb olunmuş insanlarla görüşlər sübut edir ki, münaqişələr yalnız zəif inkişaf etmiş ölkələrdə və ya ictimai münasibətlərin zəif inkişaf etdiyi cəmiyyətlərdə baş vermir. Adətən, belə ehtimal olunurdu ki, münaqişələr ciddi sosial xarakterli problemlərin və etnik qruplar arasında dərin qarşıdurmaların olduğu ölkələrdə özünü göstərir. Şimali İrlandiyada isə hətta İkinci Dünya Müharibəsinin ağır nəticələrindən sonra da həyat səviyyəsi yetəri qədər yüksək idi. Təhsilin səviyyəsinə görə ölkə Avropanın qabaqcıl yerlərindən birini tuturdu. Bu vəziyyətdə cəmiyyət daxilindəki yüksək münaqişə səviyyəsinin mövcudluğu təəccüb doğurmaya bilmir. Şimali İrlandiyadan fərqli olaraq, Avropanın digər ölkələrində münaqişələr zamanla öz həllini tapdı və onlardan heç biri qonşu içmalar, dini qruplaşmalar arasındakı ziddiyyətin dərinləşməsinə gətirib çıxarmadı. Bütün müddət ərzində münaqişənin əsas tərəflərinin kimlər olduğunu anlamaq oxucumuz üçün maraqlı ola bilər. Birinci növbədə sülhün bərqərar olmasında Böyük Britaniya hökuməti və Şimali İrlandiya işləri üzrə Nazirlik, Stormont (Şimali İrlandiya Parlamenti), Şimali İrlandiya Assambleyası kimi dövlət institutları xüsusi rol oynadılar 190 . İkincisi, siyasi sistemin formalaşdırılmasında və region əhalisinin münaqişənin həllinə cəlb edilməsi səviyyəsinin yüksəldilməsində Demokratik Yunionistlər Partiyası, Olster Yunionistlər Partiyası, Sosial-Demokrat Leyboristlər Partiyası, Şinn Feyn Partiyası kimi siyasi quruluş və hərəkatların da rolu az olmadı 191 . Üçüncüsü, İrlandiya Respublika Ordusu (IRA), Şimali İrlandiya Azadlıq qüvvələri, Loyalist Könüllü qüvvələri, Olster Könüllü qüvvələri, Osterin Müdafiəsi Assosiasiyası kimi terrorçu və hərbləşdirilmiş təşkilatlar da münaqişə tərəfləri idi və müxtəlif dönəmlərdə siyasi proseslərin gedişatı bu təşkilatların iki icmanın qarşılıqlı münasibətinə necə təsir edəcəklərindən asılı olurdu 192 .
İrlandiya müstəqillik əldə etdikdən sonrakı dövrdə Şimali İrlandiyada insanlar arasındakı münasibətlər daha da gərginləşdi. Amma bu gərginliyin yaranmasında daha böyük rolu partiyalararası yox, konfessiyalararası ziddiyyətlər oynadı. Bəzən siyasi partiyalar təmsil etdikləri dini qrupların barışmaz mövqeyinin öhdəsindən gələ bilmirlər və cəmiyyətin dəstəyindən məhrum olacaqları qorxusu onların mövqeyini icma maraqlarından asılı vəziyyətə salır. 60-cı illərdən etibarən Şimali İrlandiyada modernləşmə prosesi gedirdi və bu, ikitərəfli danışıqların gedişatına, həmçinin iki icma arasındakı münasibətlərə öz təsirini göstərirdi. Yeni siyasi baxışların və nəsillərin ortaya çıxması ilə əlarədar olaraq əvvəlki vahid protestant icması bir neçı siyasi partiyaya parçalandı. Katolik icmasında “Şimali İrlandiyanın konstitusiya statusunun ancaq qanuni yolla dəyişməsini” mümkün sayan partiyalar formalaşdı. 1993-cü ildə İrlandiya Respublika Ordusunun (IRA) sələfi olan “İrlandiya könüllüləri” kimi hərbləşdirilmiş millətçi təşkilatın yaranması mütəmadi üsyan və etirazlara gətirib çıxardı. 1916-cı ildə İrlandiyada yeni üsyan baş qaldıranda, qiyamçılar İrlandiya Respublikasının yaranmasını elan etdilər. Üsyan yatırıldı, amma 1919-cu ildə İrlandiya Respublikası yenidən elan edildi. Münaqişə gedişatında 1921-ci ildə 26 irland qraflığının
190
Tarazlıq axtarışında. Şimali İrlandiyada sülh prosesi. Accord. Conciliation Resources, 1999, № 8.URL: http://www.c-r.org/sites/c-r.org/files/08_Northern%20Ireland_1999_RUS_F.pdf
Şimali İrlandiyanın partiyaları.URL: http://news.bbc.co.uk/hi/russian/uk/newsid_1325000/1325141.stm
192
Tarazlıq axtarışında. Şimali İrlandiyada sülh prosesi.
65
ərazisində İrlandiya Azad Dövlətinin yaradılması haqda razılıq əldə edildi. Altı qraflıq Böyük Britaniyanın tərkibində qaldı, amma bu ideya IRA-nın xoşuna gəlmədi və nəticədə irland cəmiyyətində parçalanmaya səbəb oldu
193 . İğtişaşlar zamanı bir çox hərbləşdirilmiş təşkilatlar öz icmalarına güclü təzyiq göstərirdilər. Birləşmiş Loyalist Hərbi Komandanlığı millətçilərə qarşı terror kampaniyası keçirir, respublikaçılar hərəkatının üzvlərini və yaraqlıları gizlətdiklərini bəhanə edərək icma üzvlərini təhdid edirdilər. Amma müxtəlif qruplaşmalarla əməkdaşlığın önəmini anlayaraq təşkilat atəşkəsə qoşuldu.
Loyalistlərin ən böyük yarıhərbi təşkilatı Olsterin Müdafiə Assosiasiyasıdır. Bu təşkilatın siyasi baxışlarını Olster Demokratik Partiyası təmsil edirdi. Bu təşkilatın daxilində ən döyüşkən qruplaşma Olsterin Azadlığı Uğrunda mübarizlər idi, onlar da loyalistlərin elan etdiyi atəşkəsə qoşuldular. Şimali İrlandiya protestantlarının silahlı qrupu – Olsterin Müdafiəsi Assosiasiyası birinci dəfə silahı yerə qoydu. AB ölkələri, Böyük Britaniya və ABŞ tərəfindən terrorçu təşkilat kimi tanınmış bu təşkilat təqribən 400 nəfərin ölümündə günahkar idi. Təşkilatın nümayəndələri öz hərbi qüvvələrini ləğv etdikləri zaman bildirmişdilər: “Olsterin Müdafiəsi Assosiasiyası hesab edir ki, müharibə bitib və bizi daimi siyasi stabilliyə gətirib çıxaracaq demokratik dəyişikliklər dönəminə girmişik”. İkinci böyük terrorçu qruplaşma “Olster Könüllü qüvvələri” də bəyan etdi ki, silahlı mübarizəyə son qoyur. Yarıhərbi qrupların atəşkəs elan etməsinə 1985-ci ildə Xilsboro qəsrində (Şimali İrlandiya) Böyük Britaniya və İrlandiya Respublikası arasında əldə edilmiş Saziş təsir etmişdi 194 . Bu Sazişə əsasən, İrlandiya Respublikası Şimali İrlandiya işlərinə dair konsultativ status qazanmışdı. Davamlı sülh danışıqlarının ikinci mərhələsinin nəticəsi isə 1993-cü il 14 dekabrda Böyük Britaniya və İrlandiya arasında imzalanan Dauninq-strinq Deklarasiyası 195 oldu.
Burada zorakılıqdan imtina, yerli parlament və hökumətin formalaşdırılması prinsipləri öz əksini tapmışdı. Amma razılaşmaların həyata keçirilməsi dondurulmuşdu. IRA qruplaşmasının Londonun Hitrou hava limanını minomyotlardan atəşə tutması buna səbəb olmuşdu 196
. 1985-ci il 15 noyabrda Hillsboroda Britaniya tərəfdən Marqaret Tetçer və İrlandiya tərəfdən Herret Fitscerald arasında anqlo-irland sazişi imzalanandan sonra qərara alındı ki, İrlandiyanın birləşməsi ancaq o halda baş verə bilər ki, bunu Şimali İrlandiya əhalısının böyük əksəriyyəti istəsin. Məhz bu Saziş yeni baxışların, müstəqil siyasət yürütmək uğrunda mübarizənin konstitusion yollarını üstün tutan yeni gənc liderlərin ortaya çıxmasına şərait yaratdı 197 .
Şinn Feyn partiyası silahlı dəstələrlə əlaqələrini saxlayaraq, onun münaqişədəki mövqeyinin nəzərə alınmasına nail olmağa çalışırdı. 80-ci illərin sonlarında respublikaçılar hərəkatının həyata keçirdiyi zorakılıq kampaniyasına etiraz əlaməti olaraq, konstitusiyalı millətçilərin liderləri bu partiya ilə istənilən ünsiyyətdən imtina etdilər. Atəşkəsin əldə olunmasında Sosial-Demokrat və Leyborist Partiyasının lideri Con Xyumun sülh danışıqları ilə bağlı təşəbbüsü önəmli rol oynadı. 1987-ci il 8 noyabr - həlak olanların xatirə günündə Enniskillendə
193 İrlandiya Respublika Ordusunun (IRA) tarixi. URL: http://www.azglobus.net/1151-istoriya-irlandskoy- respublikanskoy-armii.html
194
Anglo-Irish Agreement 1985 between the Government of Ireland and the Government of the UK. URL: http://cain.ulst.ac.uk/events/aia/aiadoc.htm
195
The Joint Declaration of 15 December 1993 (Downing St. Declaration).Department of Foreign Affairs and Trade. Ireland. URL: http://www.foreignaffairs.gov.ie/home/index.aspx?id=8734
196 İrlandiya Respublika Ordusunun (IRA) tarixi.
197 Barnitski A.Q., Çupriko P.B., Müasir mərhələdə Şimali İrlandiya sülh prosesinin əsas amilləri. N.İ.Lobamevski adına Nijnenovqorod Universiteti, 2008-ci il
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|